موسوعة الشهيد الأول

موسوعة الشهيد الأول
پدیدآوران	شهید اول، محمد بن مکی (نویسنده) مجموعة من المحققين (محقق) ناطقي، علي اوسط (اشراف) مختاری، رضا (نویسنده) دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. مرکز احيای آثار اسلامي (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	الشهيد الاول؛ حياته و آثاره غايه المراد في شرح نکت الارشاد ذکري الشيعه في احکام الشريعه الدروس الشرعيه في فقه الاماميه اللمعه الدمشقيه في فقه الاماميه حاشيه القواعد (الحاشيه النجاريه) القواعد و الفوائد جامع البين من فوائد الشرحين الرسائل الکلاميه و الفقهيه المزار و الرسائل المتفرقه
ناشر	مکتب الاعلام الاسلامي في الحوزة العلمية، قم المقدسة، معاونية الابحاث، مرکز العلوم و الثقافة الاسلامية
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1430ق ,
چاپ	1
موضوع	اسلام - مجموعه‌ها شهید اول، محمد بن مکی، 734 - 786ق. - سرگذشت نامه فقه جعفری - قرن 8ق. - مجموعه‏‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	19
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏4‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏8‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

موسوعة الشهيد الأول، مجموعه آثار و مکتوبات محمد بن مکی عاملی، معروف به شهید اول (متوفی 786ق) است که توسط گروهی از محققین پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تحت اشراف علی اوسط ناطقی، به زبان عربی گردآوری و تدوین شده است. مدخل این کتاب توسط رضا مختاری تهیه شده است.

ساختار

این مجموعه بنا بر آنچه در مدخل کتاب آمده است در 21 جلد تدوین شده که 19 جلد آن به آثار شهید اول اختصاص دارد و در جلد صفر با عنوان مدخل به قلم رضا مختاری به شرح حال و آثار شهید اول و در جلد بیستم نیز به فهارس پرداخته شده است. در ابتدای تعدادی از جلدهای کتاب مقدمه تحقیقی مفیدی به قلم علی اوسط ناطقی آمده است که در آن توضیحاتی درباره مطالب آن جلد و شیوه تحقیق و تصحیح محققین آن ارائه شده است.

گزارش محتوا

مدخل کتاب به قلم رضا مختاری در سه باب و یک بخش الحاقی تنظیم شده است. در باب اول زندگی شهید اول، حیات و جایگاه علمی و برخی اساتید و مشایخ او در روایت ذکر شده است. در باب دوم اوضاع تاریخی زمان شهید و سیره و شهادت او بیان شده است. در باب سوم نیز رسائل، کتب، اجازات، اشعار و در یک کلام آثار شهید مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش الحاقی، دو رساله با نام مختصر نسيم السحر و رسالة ابن تيمية إلی السلطان ارائه شده است. در آخر نیز مصادر تحقیق آمده است.

هریک از آثار شهید با توجه به تعداد مجلدات و کمیت آن در یک یا چند جلد از این موسوعه به‌ترتیب ذیل ارائه شده است:

جلد اول تا چهارم: غاية المراد في شرح نكت الإرشاد: شرح إرشاد الأذهان علامه حلی و شامل کتاب طهارت تا ایمان است. صاحب قصص العلماء، آن را نخستین تألیف شهید دانسته که به سال 757ق، اتمام یافته است.

جلد پنجم تا هشتم: ذكری الشيعة في أحكام الشريعة: شهید، نگارش این کتاب را در 784ق، آغاز کرد. اگرچه کتاب یادشده تنها مشتمل بر یک قسم از عبادات، آن‌هم كتاب الصلاة است که در ضمن آن ابواب طهارت نیز آمده است و شهید موفق به تکمیل آن با تحریر بقیه ابواب عبادات و معاملات و سیاسات نشده است، اما تأمل دقیق در شیوه او حکایت از آن دارد که شهید قصد نگارش موسوعه قطوری در فقه اسلامی داشته که همه یا بیشتر مستندات عامه و خاصه در همه مسائل را در بر داشته باشد...

جلد نهم تا یازدهم: الدروس الشرعية في فقه الإمامية: شامل اکثر ابواب فقهی، یعنی تا کتاب رهن می‌باشد. مؤلف قبل از اتمام آن به شهادت رسیده است. شهید در سال 780ق، تألیف آن را آغاز کرد و در دوازدهم ربیع‌الاول 784ق، اتمام یافت. کتاب مذکور شروح متعددی دارد، از جمله: مشارق الشموس، عروة الوثقی و شرح پدر صاحب ریاض.

جلد دوازدهم: البيان: شامل کتاب‌های طهارت، صلات، زکات، خمس و قسمتی از صوم است.

جلد سیزدهم: اللمعة الدمشقية في فقه الإمامية: اثر جاویدان و معروف شهید است. این کتاب، حاوی تمام ابواب فقه به‌طور خلاصه و ایجاز بوده و جز در مواردی نادر، خالی از استدلال است. لمعه را شهید، چهار سال قبل از شهادت پدید آورد، که با وجود اختصار از نقطه نظر تنظیم و تبویب از شرایع محقق برتر است. بر لمعه شرح‌های فراوانی نگاشته‌اند که معروف‌ترین آنها شرح شهید ثانی موسوم به «الروضة البهية» است.

جلد چهاردهم: حاشية القواعد (الحاشية النجارية): حاشیه‌ای است بر کتاب «قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام» علامه حلی (متوفی 726ق) که کتاب جامعی در فروع فقهی و مشتمل بر تمامی ابواب فقه است. کاتب این حاشیه احمد بن نجار از شاگردان شهید است، ولذا به حاشیه نجاریه معروف شده است.

جلد پانزدهم: القواعد و الفوائد: قواعدنویسی در شیعه از شهید اول با نگارش این اثر آغاز شده و گسترش یافته است. کتاب قواعد، شامل قواعد فقهی، اصولی و ادبی است. بیشترین قواعد آن مربوط به فقه است که اکثر مسائل شرعی را در بر می‌گیرد؛ ازاین‌روی شهید از آن به‌عنوان کتاب فقهی یاد می‌کند. این کتاب، حدود سیصدودو قاعده، صد فائده، تنبیهات و فصول متعددی را در بر دارد.

جلد شانزدهم و هفدهم: جامع البين من فوائد الشرحين: مجموعه دو شرح عمیدالدین و ضیاءالدین است که بر کتاب «تهذيب الأصول» علامه حلی (متوفی 726ق) نوشته‌‌اند. شهید مسائلی دیگر بدان افزوده است. صاحب «أمل الآمل» آن را به خط شهید ثانی دیده است.

جلد هجدهم: الرسائل الكلامية و الفقهية:

الف)- برخی رساله‌های کلامی:

1. «المقالة التكليفية»: مشتمل بر مسائل تکلیف، در علم کلام است. صاحب ریاض نسخ آن را در اردبیل و شهر ری دیده است. این رساله از حیث محتوا، شبیه به آثاری چون اليوم و الليلة و کمی بعدتر جمل العلم و العمل است و به‌صورت خلاصه، یک دوره فقه و اعتقادات شیعه را بیان کرده است.
2. «الأربعينية في المسائل الكلامية»: شهید در این رساله از چهل مبحث کلیدی در مسائل کلامی و اعتقادی به‌گونه‌ای مختصر و درعین‌حال مستدل سخن به‌ میان آورده است که چنین روشی از سوی متکلمان پیش از او سابقه نداشته است.

ب)- برخی رساله‌های فقهی:

1. «أحكام الأموات»: احکام فقهی از وصیت تا زیارت اموات را در بر می‌گیرد.
2. «الألفية»: مشتمل بر هزار امر واجب در نماز که در سال 784ق، تألیف یافته است. به گفته صاحب قصص العلماء از فتاوی غریب شهید در کتاب مذکور وجوب مسح پا تا ساق است. الفیه، قریب به پنجاه شرح و حاشیه دارد.
3. «النفلية»: از جمله رساله‌های فقهی حاوی سه هزار امر مستحب در نماز است، که شروح متعددی دارد، از آن جمله فوائد تألیف شهید ثانی است.
4. «المسائل الفقهية» یا مسائل ابن مکی: به‌ترتیب کتب فقهی نگاشته و تألیف شده است. برخی آن را آخرین تألیف شهید می‌دانند. تاریخ تألیف 786ق، یعنی سال شهادت مؤلف است.

جلد نوزدهم: المزار و رساله‌های پراکنده: در این جلد، علاوه بر کتاب «المزار»، رساله‌های پراکنده شهید دسته‌بندی و در چهار قسم حدیث، اخلاق، اجازات و اشعار ارائه شده است؛ به‌عنوان مثال در بخش حدیث، چهل حدیث و در بخش اخلاق سه وصیت از شهید آورده شده است.

1. «المزار»: مزار، عنوان عامی است که بر همه آداب و سنن و اعمال و ادعیه و زیاراتی که شایسته است زائر به نیت قرب به خداوند به هنگام زیارت انبیا و ائمه(ع) و... انجام دهد، اطلاق می‌شود. در این رابطه علمای شیعه، کتب و رسائل جداگانه‌ای نوشته‌اند که «المزار» شهید از آن جمله است.
2. «الأربعون حديثاً»: بر چهل حدیث در باب عبادات و جز آنها اشتمال داشته و به ضمیمه «غیبت نعمانی» و نیز مستقلاً به طبع رسیده است.
3. بخشی از این جلد به اجازه‌های ابن نجده، ابن خازن و گروهی از علما اختصاص دارد؛ به‌عنوان مثال شهید در دوازدهم رمضان 784ق، در دمشق به شاگردش، ابن خازن، اجازه روایت داده است. شهید در این اجازه به فهرستی از برخی تألیفات خود اشاره کرده و طرق خود در نقل از خاصه و عامه را بیان کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هریک از جلدهای کتاب در ابتدای همان جلد آمده است. در پاورقی صفحات، آدرس آیات و روایات، توضیح برخی اعلام و عبارات و ارجاعات خوبی ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ذاکری، علی‌اکبر، «کاوشی در قواعد فقهی - ‌اجتماعی القواعد و الفوائد شهید اول»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه کاوشی نو در فقه اسلامی، بهمن 1372، پیش‌شماره اول، صفحات 161 تا 188.
3. گلی زواره، غلامرضا، «دانشمند شهید مرحوم محمد بن مکی، معروف به شهید اول رحمه‌الله»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ماهنامه مبلغان، تیر و مرداد 1394، شماره 192، صفحات 109 تا 119.
4. مختاری، رضا، «پژوهشی پیرامون شخصیت شهید اول»، پایگاه مجلات تخصصی نور، دوماهنامه کیهان اندیشه، بهمن و اسفند 1364، شماره 4، صفحات 81 تا 90.
5. موسوی تنیانی، سید اکبر، «اعتقادات امامیه از منظر شهید اول»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه هفت آسمان، تابستان 1391، سال چهاردهم، شماره 54، صفحات 73 تا 92.
6. رحمتی، محمدکاظم، «سال‌شمار زندگی شهید اول»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه فقه و حقوق، پاییز و زمستان 1394، شماره 3 و 4، صفحات 229 تا 242.