المختار من تاريخ ابن الجزري

‏المختار من تاريخ ابن الجزري
پدیدآوران	جزری، محمد بن ابراهیم (نويسنده) ذهبی، محمد بن احمد (تلخیص کننده) منشداوی، خضیر عباس محمد خلیفه (مصحح)
عنوان‌های دیگر	حوادث الزمان و انبائه و وفيات الاکابر و الاعيان من انبائه
ناشر	دار الکتاب العربي
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1998م , 1408ق
چاپ	1
موضوع	سالشمار، کشورهای اسلامی، اسلام، تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ج‎‏4‎‏ ‎‏ح‎‏90‎‏14‎‏ 35/63 ‏DS‎‏

المختار من تاريخ ابن الجزري، بخش‌هایی از کتاب «حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الأكابر و الأعیان من أبنائه» تألیف شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن ابوبکر جزری قرشی (متوفی 739 ه‍.) با گزینش شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (متوفی 748 ه‍.) است. این کتاب در یک جلد و به زبان عربی ارائه شده است. موضوع این کتاب تاریخ اسلام است. این اثر، به تحقیق خضیر عباس محمد خلیفه منشداوی رسیده و همو مقدمه مفصل و خوبی بر آن نوشته است.

کتاب دارای مقدمه محقق در سه بخش اصلی و محتوای مطالب بر اساس سال‌شمار، از سال 593 تا 698ق است.

در تحقیق این اثر از 237 منبع خطی و چاپی از کتاب‌ها و مجلات عربی و غیرعربی استفاده شده است؛ منابع در انتهای اثر، دسته‌بندی شده است. منابع خطی کتاب 173 کتاب می‌باشد که همگی به زبان عربی هستند. پس‌ازآن منابع عربی چاپی ذکر شده که در ادامه منابع قبلی، تعداد منابع را به 233 منبع می‌رساند. سپس مقالات و مجلات، ذکر شده و پس‌ازآن منابع فارسی و آلمانی و فرانسه و انگلیسی.

بغداد تا پیش از سقوطش به دست تاتارها، مرکز علمی و مهمی در حرکت فکری عالم اسلامی بود. عالمانی در این دوره بودند که با کتاب‌هایشان در غنای میراث فرهنگی اسلامی در علوم و فنون مختلف نقش داشتند. یکی از این افراد شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن ابراهیم جزری مؤلف کتاب «حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الأكابر و الأعیان من أبنائه» است که بیشترش از بین رفته و جز دو بخش اول آن به دست ما نرسیده. بخش اول این اثر شامل حوادث و وفیات سال 689 تا آغاز سال 699ق است و بخش دومش شامل حوادث و وفیات سال 726 تا سال 738ق. شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبی به انتخاب حوادث از سال 593 تا پایان سال 698ق از میان این کتاب پرداخته و آن را به خط خودش نوشته است. این کتاب، حاصل همین مطالب است.

مطالب مقدمه محقق کتاب در دو بخش بیان می‌شود. بخش مطالعه (الدراسه) و بخش تحقیق. مطالعه در دو بخش واقع شده است:

بخش اول درباره مؤلف کتاب یعنی شمس‌الدین جزری است که در سه فصل بیان شده؛ فصل اولش درباره سیره جزری است. در این فصل تحلیل موارد مطالعه وی و مصادر ترجمه وی بر اساس زمانی ارائه می‌شود و سپس سیره وی بیان می‌گردد. در بیان سیره وی از تولد و زندگانی و اساتید و وفات او صحبت می‌شود. فصل دوم این بخش به جایگاه علمی مؤلف و تولی شهادت نزد حاکمان و نظرات علما درباره او، می‌پردازد. محقق، فصل سوم را به شمس‌الدین ذهبی و سیره وی و اهم مؤلفاتش و... اختصاص داده است.

بخش دوم مقدمه کتاب، به آموزش و مطالعه کتاب جزری اختصاص دارد. این بخش از چهار فصل تشکیل شده است؛ فصل اول آن شامل موارد کتاب و انواع آن‌موارد از مشاهده و ملاحظه و مشافهه و مسأله و افاده او در کتب مدونه پیشین است و محقق در آن به نقل‌های وی از آن کتاب‌ها و اسلوب وی در نقل اشاره کرده است. در فصل دوم از روش کتاب صحبت شده و اسلوب جزری در آن بیان شده و برای آن به نمونه‌هایی از کتاب وی مثال زده شده است. سومین فصل درباره اهمیت کتاب و ارزش آن در میان کتاب‌های تاریخی معاصر و کتاب‌های پسینش صحبت می‌کند. در فصل چهارم هم نسخه‌های کتاب و نسخ معتمده بیان شده است. محقق شیوه‌اش در تحقیق را در این بخش توضیح داده است.

پس از کارهای محقق، مطالب کتاب جزری بر اساس سال‌شمار بیان شده است. همان‌طور که بیان شد این کتاب توسط ذهبی اختیار و گزینش شده است. ازاین‌رو از اصل کتاب کم‌حجم‌تر است. معروف است که ذهبی بسیار به گزینش و تلخیص عبارات پرداخته است ولی در این کتاب، شمس‌الدین ذهبی سعی کرده که صورت اصلی کتاب را علیرغم تنقیح و اختصارش نسبت به بسیاری از اقوال جزری، حفظ کند. وی از موارد و مصادر کتاب که جزری ماده‌تاریخی‌اش را بر آن نهاده بوده، حفاظت کرده و درباره جوهر حوادث تاریخی نیز این کار را کرده و آن را به شکل امانت‌دارانه حفظ کرده است.

کتاب جزری از کتاب‌های تاریخی است که سعی در تسجیل حوادث و وفیات باهم دارد. این شیوه تاریخی در اوایل قرن ششم هجری باب بود و از اولین افراد در این میدان، مورخ بزرگ ابن جوزی (متوفی سال 597ق) در کتاب «المنتظم» است. مورخین پس از وی و از جمله جزری، به پیروی از شیوه وی پرداختند. اگر بگوییم که آنچه از تاریخ جزری از سال 593ق به ما رسیده، تتمه و تذییلی است بر کتاب ابن جوزی، مطلب دور از حقیقتی نگفته‌ایم. جزری در بیان حوادث و وقایع سیاسی جاری در آن زمان و تسجیل وفیات و متعلقات به صاحب وفات از معلومات اجتماعی و سیاسی و فکری، بر شیوه ابن جوزی سیر کرده است. این حوادث بر اساس جایگاه شخص و همیاری وی در ساختن دورانش به لحاظ سلبی و ایجابی بیان شده است.

ازآنجاکه آن دوره زمانی که جزری به بیان مسائل تاریخی‌اش پرداخته، نزدیک به زمانه وی بوده است، معلوماتی که در کتابش بیان کرده از توثیق و صحت بالایی برخوردار است. معلومات وی نتیجه تحقیقات شخصی خودش یا سماع از اساتیدش است. وی همچنین مسائلی از شاگردان و معاصرانش دریافت کرده یا در کتاب‌های اساتید و دوستانش یافته است. ازاین‌رو اساس مطالب کتاب ابن جزری را می‌توان از موارد ذیل دانست: مشاهده و ملاحظه، مشافهه و مسائله، و کتاب‌های مدوّن. از بارزترین کتاب‌هایی که او از آنها نقل می‌کند می‌توان این کتاب‌ها را نام برد: مرآة الزمان، الكامل في التاريخ، تاريخ إبن ساعي و أخبار الملك الظاهر.

محقق، کتاب را به همسر و فرزندش علی، اهدا کرده است. نویسنده در تقدیریه کتاب از اساتیدش دکتر بدری محمد فهد به خاطر اشراف بر این رساله تا پایان آن، و اشخاص ذیل تشکر کرده است؛ دکتر بشار عواد معروف، استاد صالح مهدی عباس، استاد عامر عطا عبدالغنی بیاتی، دکتر خالد عبدالکریم جمعه، استاد اسامه ناصر نقشبندی، استاد نبیله عبدالمنعم داود، استاد عبدالرحمن حاج مجر، محمد عریبی مجید و ظمیاء محمد عباس و کارمندان کتابخانه مرکزی دانشگاه بغداد و کتابخانه‌های الدراسات العلیا و کتابخانه دانشکده آداب و کتابخانه دانشگاه مستنصریه و کتابخانه اوقاف بغداد و مجمع علمی عراقی و کتابخانه موزه عراقی.

نسخه خطی این کتاب، در کتابخانه کوپرلی استانبول است و محقق در تحقیق اثر بر تصویر این نسخه اعتماد کرده است. متأسفانه صفحات 33، 47 و 51 از آن افتاده است. سعی محقق در یافتن تصاویر این صفحات نیز بی‌فایده بوده ولی این از اهمیت ماده کتاب نمی‌کاهد زیرا مؤلف آن انسان عالمی بوده است و اختیارکننده و گزینش‌گرش نیز انسان دقیقی.

فهارس فنی شامل فهرست‌های منابع و مطالب در انتهای اثر ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق کتاب.