اقتضاء العلم العمل

اقتضاء العلم العمل، اثر خطیب بغدادی، با تحقیق محمد ناصرالدین البانی، کتابی است یک جلدی، به زبان عربی با موضوع اقوال عالمان و روایات اسلامی. نویسنده در این کتاب به بیان اهمیت علم با عمل و نکوهش علم‌آموزی از روی فخرفروشی و به هدف مباهات و یا علم بدون عمل، می‌پردازد.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق (شامل ترجمه مصنف، وصف نسخه‌های خطی کتاب و...) آغاز شده و در متن اصلی، نخست مطالب و روایاتی متنوع در ذیل 63 شماره عرضه و سپس بقیه مطالب و روایات (از شماره 64 تا 201) در ضمن 11 باب تنظیم گردیده است.

گزارش محتوا

پس از مطالبی که در مقدمه کتاب ارائه شده، متن کتاب با بیان سفارش نویسنده کتاب به طالبان علم آغاز می‌شود. سپس روایاتی درباره سؤال در روز قیامت از علم و عمل انسان ارائه می‌شود. پس از آن بیان می‌گردد که انسان، تا وقتی که متعلمی عامل نباشد، عالم نخواهد بود. بعد از این مباحث صحبت از طغیان علم و طغیان مال مطرح می‌شود و پس از آن کلام مالک بن دینار درباره علم. سخن برخی از علمای زاهد در فضیلت علم و عمل به آن، پس از ذکر این مباحث در ا ین کتاب ارائه می‌شود و سپس شعری در فضیلت علم به آن ضمیمه می‌شود. پس از این مباحث، روایت «إني لا أخاف عليكم في ما لا تعلمون و لكن انظروا كيف تعملون في ما تعلمون» می‌آید و سپس چند روایت دیگر با این مضامین که علم باید وسیله و راهی برای عمل باشد. در پایان این بخش از کتاب، زاهد از نگاه امیرالمؤمنین علی(ع) در روایتی (شصت‌وسومین روایت مذکور در کتاب) مطرح می‌شود؛ متن روایت و راویان آن چنین است: «أخبرنا أبوالقاسم عبيدالله بن أحمد بن عثمان الصيرفي، قال: أنا سهل بن أحمد الديباجي، ثنا محمد بن محمد بن الأشعث الكوفي، بمصر، ثنا موسی بن إسماعيل بن موسی بن جعفر بن محمد، قال: حدثني أبي عن أبيه عن جده جعفر بن محمد عن أبيه عن جده علي بن حسين عن أبيه عن علي، قال: «الزاهد عندنا من علم فعمل و من أيقن فحذر، فإن أمسی علی عسر، حمد الله و إن أصبح علی يسر، شكر الله فهذا هو الزاهد».

در این روایت، زاهد، شخصی است که می‌آموزد و به آموخته‌هایش عمل می‌کند. کسی که یقین پیدا می‌کند و از وقوع در اشتباه خودداری می‌ورزد. اگر این شخص با سختی روز را به شب برساند، خدا را ستایس می‌کند و اگر به‌راحتی شب را به روز برساند، خدایش را سپاس می‌گوید.

ادامه مطالب کتاب در قالب چند باب مطرح می‌شود؛ اولین باب در سخت گرفتن بر کسی است که عمل به علم را ترک کرده است. در باب بعدی، کسی که علم را به هدف مباهات بر دیگران بیاموزد، نکوهش شده است؛ در این باب، حدیث «من طلب العلم ابتغاء الآخرة أدركها» و آثاری از عیسی بن مریم(ع) در نکوهش عالمان بد، ارائه شده است. باب بعدی در بیان روایاتی است که در هشدار دادن بر عواقب قرائت قرآن به هدف کسب شهرت بیان شده است. باب بعدی در بیان حفظ حروف قرآن و تضییع حدود آن است.

ادامه، ابواب کتاب، به این ترتیب است: بابی در نکوهش تفقه برای غیر عبادت: در این بخش از اوزاعی و معروف کرخی و زفر در هنگام مرگش، کلماتی نقل می‌شود؛ بابی در کراهیت طلب حدیث به جهت فخرفروشی بر دیگران: در این باب، عالم کسی دانسته می‌شود که حق هر حدیثی را که می‌آموزد با عمل به آن ادا نماید؛ بابی در مورد کسی که آموختن نحو را چون کبر در پی می‌آ‌ورد، ناپسند می‌دارد؛ باب اخذ به وثیقه در امر آخرت؛ بابی در اینکه اعمال انسان توشه آخرت او هستند؛ باب غنیمت شمردن جوانی و سلامتی و اوقات فراغت و باب نکوهش تسویف (کار امروز را به فردا انداختن).

وضعیت کتاب

صفحات 9 و 10 کتاب، حاوی رونوشت تصاویر نسخ خطی آن است. محقق در مقدمه کتاب می‌نویسد: ازآنجاکه بیشتر مردم، شناختی درباره اسانید و راویان حدیث ندارند و صحیح و ضعیف در حدیث را نمی‌شناسند، بر خود لازم دیدم که بر این کتاب و دیگر کتاب‌ها تا حدی که وضع احادیث مرفوعه و موقوفه را مشخص کند، تعلیقه بزنم و گاهی نیز درباره برخی راویان این احادیث، نظر بدهم. آنچه در تعلیقات با حرف «ز» مشخص شده، کار زهیر الشاویش بوده که بر چاپ و مقابله و فهرست کتاب، نظارت داشته است.

در نگارش این کتاب، بر دو نسخه خطی تکیه شده است که هر دو متعلق به کتابخانه ظاهریه دمشق است؛ اولی ضمن شماره 257 ادبیات به خط ابوعبدالله محمد بن عبدالمنعم بن عمار بن هامل حرانی حنبلی است و دومی به شماره 577 – تفسیر، با روایت شیخ علی بن عروه حنبلی با اسنادش به ابوطاهر برکات خشوعی از شیخ هبةالله القانی از نویسنده. در کتاب حاضر، نسخه اولی به دلیل اصح و اعلی بودن در اسناد، اصل قرار گرفته و استدراکاتش از نسخه دوم صورت پذیرفته است. این استدراکات در متن در میان [] قرار گرفته. البانی در مقدمه متذکر می‌شود: در نسبت کتاب به مؤلف هیچ شکی نیست؛ زیرا تمامی نقل‌کنندگان آن از حفاظ و راویان ضبط هستند.

سماعات کتاب، به‌صورت مفصل در صفحات 7 و 8 مقدمه آن ذکر شده است. فهرست مطالب و فهارس فنی کتاب، شامل فهرست احادیث مرفوعه، آثار موقوفه و شاعران در انتهای اثر آمده است. در ذکر فهارس کتاب، در صفحات انتهایی، در آخرین صفحه اشتباهی رخ داده؛ صفحه‌های 126 و 127 از صفحات فهارس اشتباها جابه‌جا چاپ شده؛ یعنی ابتدا در صفحه 126، یک‌دفعه از صفحه 45 به صفحه 78 می‌رسیم و در صفحه بعدی به‌جای ذکر مطالب از صفحه 100 مطالب صفحات 46 تا 77 کتاب ذکر شده است؛ این نشان‌دهنده این مطلب است که در صفحه فهارس کتاب، ابتدا باید مطالب صفحه 127 می‌آمده و سپس مطالب صفحه 126 و این یعنی جابه‌جایی این دو صفحه با هم.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.