تاریخ یحیی

تاریخ یحیی
پدیدآوران	احمدی کرمانی، یحیی (نويسنده) نجمی، شمس‌الدین (مصحح)
عنوان‌های دیگر	سالشمار تاریخ ایران و جهان(از خلقت عالم تا سال 1336ق)
ناشر	دانشگاه باهنر کرمان
مکان نشر	ایران - کرمان
سال نشر	1386ش
شابک	‎678-964-2500-21-5
موضوع	ایران، تاریخ، سالشمار، کرمان
زبان	فارسی
تعداد جلد	1

تاریخ یحیی، تألیف یحیی احمدی کرمانی (متوفی 1340ق)، سال‌شمار تاریخ ایران و جهان (از خلقت عالم تا سال 1336ق) است. این اثر که نمونه‌ای از تاریخ‌نگاری دوره قاجار به‌شمار می‌رود به زبان فارسی در یک جلد با تصحیح و توضیح شمس‌الدین نجمی منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل است بر:

1. مقدمه‌ای کوتاه‌ به‌ خط نویسنده در معرفی خود و وقایع مهم زندگی‌اش.
2. مقدمه محقق در معرفی نویسنده و کتاب.
3. متن کتاب در چهار بخش که بخش‌های دوم و چهارم تعلیقات و توضیحات بخش‌های اول و چهارم است.

اصل کتاب در دو جزو –پیش و پس از هجرت پیامبر(ص)- به‌صورت سال‌شمار و به سبک «تقويم التواريخ» حاجی خلیفه و «منتظم ناصری» محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه تألیف شده است.

گزارش محتوا

محقق اثر، کتاب را «نسخه نویافته تاریخ ایران» دانسته است: «این نسخه خطی منحصر به‌فرد، یکی از آثار سه‌گانه شیخ یحیی احمدی کرمانی است، که در تاریخ ایران و جهان به‌صورت سال‌شمار تدوین شده و لذا به مناسبت نام نویسنده از این پس با نام «تاریخ یحیی» معرفی می‌شود. این نسخه خطی در دی‌ماه 1380 در کرمان «شهر رفسنجان» به‌دست آمد‏.

نویسنده بدون‌ هیچ مقدمه‌ای، رویدادهای مهم تاریخ ایران و جهان‌ (به‌‌ویژه تاریخ اسلام) را به ترتیب سال‌های هجری قمری به‌طور اجمال می‌آورد. محتوای کتاب‌ عبارت‌ است‌ از:

1. وقایع مهم ایران، جهان، دنیای‌ اسلام‌ و کرمان مانند: حلول سال‌های شمسی طبق تقویم جلالی و برابر سازی آنها با‌ تقویم‌ هجری و میلادی، زاد و میر بزرگان ایران‌ و جهان، سقوط و ظهور حکومت‌ها‌، اختراعات‌ و اکتشافات، جنگ‌ها، جلوس و مرگ شاهان‌ و سلاطین‌، استقلال سرزمین‌ها، کشف قاره‌ها، فتوحات اسلامی و... مانند: سنه 1: ابتدا اذان و اقامه، سنه 8: اسلام‌ آوردن‌ خالدبن ولید و عمرو عاص، سنه 17‌: فتح‌ اهواز، رامهرمز و شوشتر، سنه‌ 40‌: توسیع مسجدالحرام، سنه 232: ساخت ساعت در اروپا، سنه 261: ابتدای دولت سامانی در‌ ماوراءالنهر‌، سنه 459: اتمام مدرسه نظامیه بغداد‌، سنه‌ 1130: کشتن‌ اشرف‌ افغان‌ شاه سلطان حسین را‌، سنه 1267: ایجاد روزنامه دولتی در ایران، سنه 1333: افتتاح مجلس شورای ملی دوره سوم‌...
2. متن‌ کتاب از وقایع سال اول هجری‌ آغاز‌ می‌شود‌. هر‌ سال‌ هجری معادل آن به‌ سال‌های تقویم جلالی قدیم و میلادی با ذکر روز و ماه آورده می‌شود. به جز سال (828ق‌) که‌ از‌ قلم افتاده است: مانند: سنه 355، 15‌ اسد‌، 6 اوت‌ 946‌.

# سال‌های‌ هجری‌ از سال یکم تا 350ق با معادل تقویم جلالی و میلادی آورده شده و از این سال به بعد تنها با معادل میلادی و از سال 457 تنها به‌ صورت تاریخ هجری آورده شده‌اند؛ مانند: سنه 453 هجری، 31 ژانویه 1061 و سنه 773.
# وقایع و اخبار به ترتیب درباره ایران، کرمان، دنیای اسلام و سپس دیگر نقاط جهان به تفکیک مناطق‌ جغرافیایی‌ و ذکر نام قاره‌ها و نام کشورها آورده شده است؛ مانند: اروپ = اروپا، افریقیه = آفریقا، فرنگ = فرانسه، ایطال = ایتالیا‏.   

ارزش‌های کتاب عبارتند از:

1. سبک تاریخ‌نگاری به‌صورت سالشمار و خلاصه است.
2. نمونه‌ای بی‌نظیر در تاریخ‌نگاری دوره قاجاریه به‌شمار می‌آید.
3. تاریخ یحیی در شمار تاریخ‌های فرمایشی زمان قاجار نیست و به‌خاطر علاقه خود نویسنده به تاریخ و به‌خواست و میل شخصی تألیف شده است.
4. در یکی از ایالت‌های ایران (کرمان) نوشته شده و در مکتب تاریخ‌نگاری کرمان جایگاه ویژه‌ای دارد.
5. یکی از منابع دست دوم تاریخ اسلام است‏.

اگرچه مؤلف در متن کتاب به منابع مورد استفاده خود اشاره نکرده است، اما آن‌طور که از سیاق متن و مطالب کتاب برمی‌آید، باید برای تدوین این کتاب علاوه بر ناسخ التواریخ، از بسیاری از منابع تاریخ اسلام، ایران باستان، ایران اسلامی، تاریخ کرمان، تذکره‌ها و روزنامه‌های داخلی و خارجی موجود آن روز در کتابخانه‌های کرمان (کتابخانه خانوادگی و کتابخانه ناظم الاسلام کرمانی) و تهران به‌ویژه کتابخانه مجلس شورای ملی و کتابخانه‌های علما و بزرگان تهران استفاده کرده باشد‏.

در حوادث سال 654ق می‌خوانیم: «هلاکوخان که به ایران آمده بود، سلطنت اسمعیلیه قهستان را منقرض ساخت. وفات شیخ نجم‌الدین ابن دایه رازی. ظهور آتش در مدینه که مسجد رسول‌الله(ص) را بسوخت»‏. در ذکر حوادث سال 1328ق نیز چنین می‌خوانیم: تحویل آفتاب به حمل دوشنبه، نهم ربیع الاول 9 ساعت و یک دقیقه و 6 ثانیه از روز گذشته. ظهور ستاره گیسو دراز (=دنباله‌دار). قتل آقا سید عبدالله بهبهانی شب 9 رجب. فتنه پارک اتابک که دولت می‌خواست خلع اسلحه از جمعی بکند. عده‌[ای] با ستارخان به باغ اتابک رفتند. دولت آنها را محاصره کرد. جمعی مقتول شدند و ستارخان مجروح شد... اروپا: فرانسه: خرابی پاریس از سیل. جلوس ژرژ پنجم در هند [هلند]‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و منابع تصحیح در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب برخی اشتباهات تصحیح شده است؛ مثلاً نویسنده در متن به اشتباه شاه عباس نوشته و مصحح با اشاره به زمان جلوس شاه عباس (سال 955ق) چنین نوشته است: «منظور شاه اسماعیل صفوی است» ‏. در تصحیح این کتاب، رسم امانت به‌طور کامل رعایت شده و کوشش گردیده که سبک و سیاق نگارش و تدوین آن مانند نسخه خطی رعایت شود‏:

1. سبک‌ نگارش کتاب همان سبک ساده و روان پایان دوره قاجار است آنهم به‌شیوه روزنامه‌ای که از هر گونه تکلّف و دشواری خالی است.
2. نثر‌ این‌ نسخه کاملاً اخباری و روزنامه‌ای است‌.
3. وقایع‌ و اخبار در جملاتی بسیار کوتاه و ساده با عجله و بدون دقت نگارش یافته است.
4. قواعد سجاوندی و اصول نگارش به کلی رعایت شده‌اند.
5. درباره وقایع و مطالب‌ هیچگونه‌ توضیحی آورده نشده است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. نجمی، شمس‌الدین، «تاریخ یحیی از منابع نویافته تاریخی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: آینه میراث، دوره جدید، تابستان 1382، شماره 21، صفحه 86 تا 94؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/90208