نزهة الأبصار في فضائل الأنصار

‏نزهة الأبصار في فضائل الأنصار
پدیدآوران	ابن فراء، عتیق بن احمد (نويسنده) مرزوق، عبدالرزاق بن محمد (محقق)
ناشر	أضواء السلف
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	2004م , 1425ق
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/الف2ن4 28/6 BP

نزهة الأبصار في فضائل الأنصار، اثر قاضی ابوبکر عتیق بن احمد بن فراء غسانی اندلسی (635-698ق) کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی و سیره. این کتاب با تحقیقات عبدالرزاق بن محمد مرزوق، توسط انتشارات اضواء السلف برای اولین مرتبه چاپ شده است. کتاب حاضر از انصار، اصحاب پیامبر خدا(ص) صحبت می‌کند.

ساختار

کتاب دارای مقدمه تحقیق، اهدائیه، مقدمه محقق در چهارفصل، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در پنج فصل و خاتمه است.

منابع مورداستفاده نویسنده

نویسنده در نگارش مطالبش از منابع ذیل بهره برده که به‌صورت موضوعی ذکر می‌شود:

1. تفسير: جامع البيان ابوجعفر محمد بن جریر طبری و أحكام القرآن ابوبکر محمد بن عبدالله بن عربی.
2. حديث: المصنف عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف ابوبکر عبدالله بن ابی شیبة، الجامع الصحيح محمد بن اسماعیل بخاری، صحيح مسلم بن حجاج قشیری، السنن محمد بن عيساى ترمذی، المعلم بفوائد مسلم محمد بن علی مازری، عارضة الأحوذي ابوبکر محمد بن عبدالله بن عربی، إكمال المعلم قاضی عياض بن موساى یحصبی.
3. سيرة و تراجم صحابة: السيرة النبوية محمد بن اسحاق بن يسار مطلبی، التاريخ يحيی بن معين بن عون غطفانی، الإستيعاب في معرفة الأصحاب ابوعمر یوسف بن عبدالبر، الروض الأنف ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله سهلی.
4. فقه: المدونة عبدالرحمن بن قاسم مصری، المنتخبة في فقه المالكية محمد بن عمر بن لبابة، المنتقي ابوالولید باجی، إحياء علوم الدين محمد بن محمد غزالی.
5. أنساب: الأنساب هشام بن محمد بن كلبی، الإشتقاق ابن درید، الإنباه على قبائل الرواة ابو عمر يوسف بن عبدالبر.
6. تاريخ: أخبار المدينة الزبير بن بكار، المعارف ابن قتيبة، الأغاني ابوالفرج اصفهانی، النزهة ابن وكیع، الإعلام بما أنبهم في القرآن من الأعلام ابوالقاسم سهیلی.
7. لغت: العين خليل بن احمد فراهیدی، الغريب أبوعبیدة، النوادر ابن ابوزید، إصلاح المنطق ابن سكیت، الشعر و الشعراء ابن قتیبة، الكامل في اللغة و الأدب مبرد.

انگیزه تألیف

وی درباره انگیزه نگارش این اثر می‌نویسد: دیدم برخی از متأخرین که متعرض این مسئله شده، آن را ناقص ذکر کرده. نوشته‌ها در باب مناقب صحابه بسیار است و کتاب‌هایی که تنها، مناقب مهاجرین را ذکر کرده نیز متداول است. اما درباره انصار، چیز زیادی در دسترس نیست و آنچه دراین‌ارتباط نوشته شده، همین کتاب و کتابی از مقدسی با عنوان «الإستبصار في نسب الصحابة من الأنصار» است. او بحثی مختص به این موضوع با عنوان، «فضائل الأنصار في التراث» دارد. به‌هرحال، قصد نویسنده از نگارش این کتاب، ارائه اثری کامل‌تر درباره ذکر فضایل انصار است. یعنی وی این کتاب را به‌قصد تتمیم نگاشته و آنچه دیگران دراین‌ارتباط کم گذاشته‌اند را استدراک کرده است. البته مطالب کتاب را بر روشی دیگر غیر از روش مقدسی در کتاب فوق، بیان کرده است.

گزارش محتوا

این کتاب که برای اولین مرتبه چاپ شده از انصار اصحاب پیامبر خدا(ص) صحبت می‌کند. محتوای مطالب کتاب در پنج باب (فصل) بیان شده است. در باب اول، نسب انصار پیامبر خدا(ص) بیان شده است. در دومین باب، ثنای الهی بر آنان ذکر شده. در سومین باب مدح پیامبر خدا(ص) درباره آنان آمده است. باب چهارم درباره مناقب هرکدام از آنان به‌صورت جداگانه است. پنجمین و آخرین باب کتاب، به بحث از فضیلت مدینه، شهر آنان می‌پردازد.

نویسنده در بخشی از مقدمه کتاب با عبارات: «أما بعد: فإن من أنجح الوسائل و أنفع مما تقرب به الراغب و السائل، التوسل إلى الله تعالى بمن سبقت لهم العناية و الحظوة من هذه الأمة، و الاستشفاع لجلاله جل و عز بأوليائه المخلصين و خاصته المقربين، أولي المكنة و الكرامة و العز و الوجاهة و الحرمة، و لا أحد بعد أنبياء الله و رسله صلوات الله عليهم أفضل ممن أثنى الله عليه و رسوله، و ثبت بالكتاب و السنة تزكيته و تعديله و إيثاره و تفضيله، و هم الصفوة الأخيار و الأتقياء السادة الأبرار، الرحماء بينهم، الأشداء على الكفار، أصحاب رسول الله صلى اللّه عليه و [آله] سلم، المهاجرون ثم الأنصار [رضي اللّه عنهم].» درباره توسل و استشفاع از رسول خدا(ص) و صحابه ایشان، صحبت به میان می‌آورد و سپس حب آنان را حب خداوند و رسولش می‌شمارد.

خود وی درباره روشی که مطالب کتاب را در آن بیان کرده می‌نویسد: مواردی که درباره بیان فضایل صحابه بوده بیان کردم و در آن بر تجرید صحیح از آثار، تکیه کرده و آثار مذکور را پالودم. نویسنده، مقداری از نسب و تفسیر و اثر و فضایل و مناقب را نیز به این موارد ضمیمه کرده است و به بیان مباحثی از قبیل بیان مباحث مشکل در روایات و شرح کلمات غریب نیز پرداخته است. سپس، کلمات و مباحثش را نظم و ترتیب داده و در پنج بخشی که ذکر آن در بالا رفت، مرتب کرده است.

این کتاب، که در فضایل انصار نوشته شده را می‌توان در شمار کتاب‌های سیره نبوی هم به‌حساب آورد. بخصوص آن قسمتی که متصل به زندگانی صحابه است. این مجال شیوه خاصی را می‌طلبد؛ در حقیقت ابن‌فراء، در این کتاب بر گروه وسیعی از آثار و مرویات تکیه کرده است. البته وی در موارد متعددی به دلیل احتیاج از بحث خارج شده؛ تا جایی که این خروج از بحث او از مواد اصلی کتاب به شمار می‌رود. ازآنجایی‌که روایات و آثار لازمه این نوع از تصنیف است، ابن‌فراء سعی کرده به آنچه در خطبه کتابش -مبنی بر اعتماد بر تجرید و گزینش صحیح از اثر- وعده کرده، ملتزم باشد. وی به اصولی از اصول معتبر حدیثی مانند صحیح بخاری و مسلم و سنن ترمذی و مصنف ابن ابوشیبه و مصنف عبدالرزاق اعتماد کرده؛ این مورد را بخصوص در دو فصل سوم و چهارم از کتاب مشاهده می‌کنیم.

وی فصل سوم از کتاب را به روایاتی که تنها در ذکر فضایل انصار آمده، اختصاص داده و در فصل چهارم مناقب برخی از افراد انصار را بیان کرده است. البته وی به حکم اعتمادش بر استطراد، گاهی با این امر مخالفت کرده؛ یعنی در طریقه عرضه روایات گاهی روش تحقیق و تعلیقه‌اش را فراموش کرده، خصوصاً در فصل اول کتاب که در انساب انصار است؛ یعنی سخن از انساب وی را به سیاق وقایع و احداث تاریخی متنوع کشانده است. ازاین‌جهت است که این فصل، طولانی‌ترین فصل در میان فصل‌های پنج‌گانه کتاب است. بااین‌حال، به لحاظ ارزش علمی به درجه فصل سوم یا مثلاً چهارم و پنجم نمی‌رسد. درباره فصل دوم کتاب هم می‌توانیم بگوییم که از لحاظ نبود تحقیق در آن، بیشتر نزدیک به فصل اول کتاب است تا فصل‌های سوم و چهارم و پنجم. البته فصل دوم به لحاظ تعداد صفحات، کوتاه‌تر از فصل اول است. محقق در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته مواردی را در ارتباط با نظرش درباره مطالب کتاب، به‌عنوان شاهد ذکر می‌کند؛ مثلاً برای فصل اول ذکر می‌کند که نویسنده به تفسیر مراجعه کرده ولی گاهی شیوه آنان را نپذیرفته و نوشته برخی مفسرین به مبهمات افتاده‌اند و در روششان، آنان را به تکلف کشانده است، آنان دست به دامان روایات تاریخی ساقطه و اساطیر شده‌اند و این امور را به حقایق قرآن کریم کشانده‌اند. گویا در این موارد نیازی به سند نیست و به سند این روایات کم‌توجهی کرده‌اند. حال اگر هم در آوردن این روایات در کتاب‌هایشان تساهل می‌کنند لااقل باید به جهت صیانت وحی، در متن کتاب متعرض ضعف آن بشوند.

وضعیت کتاب

فهارس فنی، در انتهای کتاب پس از خاتمه ذکر شده که شامل فهرست‌های آیات قرآنی، احادیث نبوی، مصادر و مراجع، و موضوعات است. در صفحات 71 تا 74 از مقدمه محقق کتاب، درباره صحت انتساب این کتاب به نویسنده، بحث شده است. عبدالرزاق مرزوق در نگارش این اثر، به دو نسخه خطی از آن دست یافته که البته این دو نسخه هم یک‌باره به دست وی نرسیده است؛ وی ابتدا نسخه کتابخانه حسنیه را به دست آورده و شروع به تحقیق در آن کرده و تا مدتی فکر می‌کرده که این تنها نسخه موجود از این کتاب است ولی در کتابخانه مؤسسه اسلامی ملک عبدالعزیز آل سعود، در هنگام تورق فهارس، به فهرست کتابخانه احمدیه تونس (کتابخانه مسجد زیتونه) متعلق به استاد عبدالحفیظ منصور برخورده و دیده نسخه خطی دیگری از این کتاب در آنجا هست. به‌هرحال نسخه‌ای که در تحقیق اصل قرار گرفته، نسخه مربوط به کتابخانه حسنیه در رباط است که ضمن مجموعه‌ای به شماره 1049 نگهداری می‌شود، که ظاهراً از روی نسخه اصلی کتاب، استنساخ شده ولی برخی کلمات آن به دلیل مندرس شدن صفحات، از بین رفته است. نسخه دوم هم در کتابخانه دارالکتب الوطنیه پایتخت تونس به شماره 16363 نگهداری می‌شود که پیش از انتقال به این کتابخانه در کتابخانه احمدیه (کتابخانه مسجد زیتونه)، نگهداری می‌شده است. برخی از صفحات این نسخه نیز از بین رفته است. عبدالرزاق مرزوق پس از مقابله میان این دو نسخه، سعی کرده متن کامل کتاب را استخراج کند و افتادگی‌های نسخه اولی را از نسخه دوم، جبران کند. وی بسیاری از کلمات یکی از این دو نسخه را با مراجعه به نسخه دیگر، اصلاح کرده است. نسخه کتابخانه حسنیه با حرف «أ» در این کتاب رمزگذاری شده که البته گاهی، محقق با تعبیر «الاصل» هم از آن یاد می‌کند. همچنین نسخه دیگر که مربوط به دارالکتب الوطنیه است با حرف «ب» رمزگذاری شده است.

منابع مقاله

مقدمه‌های محقق و مؤلف کتاب.