شرح المقدمة الجزرية (غانم قدوري)

شرح المقدمة الجزرية ‏
پدیدآوران	حمد، غانم قدوري (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	يجمع بين التراث الصوتي العربي القديم و الدرس الصوتي الحديث
ناشر	مرکز الدراسات و المعلومات القرآنيه بمعهد الامام الشاطبي
مکان نشر	عربستان - جده
سال نشر	مجلد1: 2008م , 1429ق,
موضوع	قرآن - تجويد قرآن - صوت و لحن قرآن - علوم قرآني
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

شرح المقدمة الجزرية، اثر غانم قدوری حمد، کتابی است در علم تجوید. این اثر، یکی از شرح‌های متعدد است که بر اشعار حافظ ابن جزری دمشقی، در تجوید قرآن، نوشته شده است.

از جمله تصانیفی که در حوزه دانش تجوید و چگونگی قرائت صحیح الفاظ قرآن از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، «المنظومة الجزرية» اثر ابوالخیر محمد بن محمد بن الجزری است که در میان تجویدپژوهان متأخر با عنوان «المقدمة الجزرية» از آن یاد می‌شود. این منظومه از زمان ناظم تا عصر حاضر، مورد اقبال و توجه علمای قرائت و تجوید واقع شده است؛ چنان‌که تاکنون ده‌ها شرح و حاشیه بر آن به زبان عربی نوشته شده است که از جمله آنها، شرح حاضر می‌باشد.

شرح با مقدمه شارح در توضیح ویژگی‌ها و خصوصیات کتاب آغاز گردیده و مطالب در چهار باب تألیف شده است. باب نخست در شش فصل، موضوعات مقدماتی همچون چگونگی پیدایش علم تجوید و تاریخ تألیف آن، شرح حال و زندگی‌نامه مصنف مقدمه، تعریف مقدمه جزریه و اشاره به شروح آن، قرائت عاصم و ارتباط علم تجوید با آن، تحقیق نص مقدمه جزریه و شرح مصنف را در خود جای داده است.

باب دوم، به توصیف و تشریح اعضای آلت نطق و ایجاد صورت به‌وسیله دهان، لب‌ها، زبان و حنجره اختصاص داشته و در آن، به بحث پیرامون انتاج اصوات لغوی و خصائص و صفات حروف پرداخته شده است. این صفات، شامل صفاتی که دارای ضد هستند، مانند جهر و همس، شدت و رخوت، استعلا و استفال، اطباق و انفتاح و ذلاقت و اصمات و صفات بدون ضد، مانند صفیر، قلقله، لین، انحراف، تکریر، تفشی و استطاله می‌باشد.

در باب سوم، ابتدا به تعریف علم تجوید و بیان حکم یادگیری و مراتب آن پرداخته شده و سپس احکام ترقیق و تفخیم، ادغام و انواع و متعلقات آن و احکام مد و قصر، بیان گردیده است.

باب آخر، به مباحث تکمیلی علم تجوید اختصاص یافته است که عبارتند از شناخت مواضع وقف، آشنایی با رسم مصحف و علم به کیفیت وقت و ابتدا. در پایان کتاب، به سایر شروحی که شارح از آن استفاده کرده، اشاره شده است.

برخی از مهم‌ترین خصایص و ویژگی‌های این شرح را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. حفظ ترتیب ابیات منظومه و ترتیب موضوعات کتاب، به‌همراه قرار دادن عناوین فرعی برای مطالب.
2. تشریح و توضیح معانی الفاظ دیریاب و مشکل اشعار، به‌همراه اعراب‌گذاری عبارات منظومه و ضرورات شعری و اختلافات موجود در روایات الفاظ اشعار.
3. بیان و توضیح موضوعات و احکامی که ابیات، متضمن آنهایند و توجه و عنایت ویژه به علل صوتیه‌ای که مورد اتفاق و اجماع علمای تجوید و اصوات بوده و پرهیز از پرداختن به مسائل حاشیه‌ای و اختلافی، مگر در مواردی که خود مؤلف به اختلافی در خود منظومه، اشاره کرده است و یا اینکه آن اختلاف، دارای اثر عملی در ادای کلمات و حروف باشد. همچنین ذکر شاهد مثال از آیات قرآن برای احکام مذکور، به‌همراه ثبت نام سوره و شماره آیات بعد از هر مثال در میان پرانتز.
4. در بیان مسائل تجویدی که مورد اختلاف قراء بوده، بر روایت حفص از عاصم اعتماد شده است؛ در این موارد، در صورت لزوم و ضرورت، به قرائت‌های دیگر نیز اشاره شده است.
5. استفاده از اصطلاحات علمای تجوید؛ در این موارد، در صورت وجود فایده، به اصطلاحاتی که علمای جدید اصوات در مقابل و بدل از اصطلاحات علمای قدیم علم تجوید استفاده می‌کنند، نیز اشاره شده است.
6. استفاده از شکل و تصویر به‌منظور توضیح و تشریح آلات نطق مانند دهان، حنجره، تارهای صوتی و... به‌منظور بیان مخارج صفات حروف و ظواهر صوتی.
7. شرح موضوعات صوتیه جدیدی که در مقدمه، ذکر نشده است، مانند عیوب نطق، مقطع، نبر و تنغیم.
8. ارائه ترجمه و شرح حال مختصر اعلام مذکور در کتاب، در پاورقی‌ها، در اولین موضع ذکر نام اشخاص، به‌همراه ذکر مهم‌ترین منابع ترجمه به‌منظور کسب اطلاع بیشتر در صورت نیاز. در مواردی که نام شخصی تکرار شده، به ذکر تاریخ وفات وی در موارد تکرار بین پرانتز، اکتفا شده است.

از دیگر ویژگی‌های این شرح، استفاده شارح از مجموعه‌ای وسیع از مصادر و منابعی می‌باشد که مرتبط با موضوعات «المقدمة الجزرية» است که مهم‌ترین آنها را می‌توان در گروه‌های زیر، تقسیم نمود:

1. کتب قدیمی علمای لغت عربی، مانند: «العين» خلیل بن احمد فراهیدی (متوفی 170ق)، «الكتاب» سیبویه (متوفی 180ق)، «سر صناعة الإعراب» ابن جنی (متوفی 392ق)، شروح «المفصل» زمخشری (متوفی 538ق)، «شرح الشافية» ابن حاجب (متوفی 646ق).
2. کتب قدیمی علم تجوید، مانند: «الرعاية» مکی (متوفی 437ق)، «التحديد» لدانی (متوفی 444ق)، «الموضح» عبدالوهاب قرطبی (متوفی 461ق) و «نهاية الإتقان» شریح بن محمد رعینی (متوفی 539ق).
3. شروح «المقدمة الجزرية» که مهم‌ترین مصادر و منابع شارح می‌باشد، مانند: «الحواشي المفهمة» ابوبکر احمد فرزند ابن جزری (متوفی 835ق)، «الطرازات المعلمة» عبدالدائم ازهری (متوفی 870ق)، «اللآلي السنية» قسطلانی (متوفی 923ق)، شرح طاش کبری‌زاده (متوفی 968ق)، «المنح الفكرية» علی قاری (متوفی 1014ق) و «الجواهر المضيئة» سیف‌الدین وفایی فضالی (متوفی 1020ق).
4. کتب تجوید معاصر، مانند: «فن الترتيل و علومه» احمد طویل، «هداية القاري إلی تجويد كلام الباري» عبدالفتاح مرصفی، «حق التلاوة» حسنی شیخ عثمان و «الواضح في أحكام التجويد» محمد عصام مفلح.
5. علم اصوات لغوی، مانند: «الأصوات اللغوية» ابراهیم انیس و «علم الأصوات» کمال محمد بشر.
6. کتب رسم المصف و کتب وقف و ابتدای قدیمی و جدید و کتب متنوع دیگر، نظیر قرائات قرآنی، فرهنگ‌های لغت، کتب طبقات و تراجم و... که مرتبط با موضوع کتاب می‌باشد.

فهرست مطالب، به‌همراه فهرست منابع کتاب، در انتهای آن جای گرفته و در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به شرح حال مختصر اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.

در پایان باید خاطرنشان نمود که مباحث این شرح، اغلب مطالب تجوید را شامل می‌شود؛ از مخارج حروف گرفته تا اقسام و انواع مد و احکام موجود در قرآن، در این کتاب شرح داده شده است؛ البته مطالب تخصصی زیادی نیز در این کتاب به‌طور مفصل توضیح داده شده و مطالب موجود در آن، کمک شایانی به قرآن‌پژوهان خواهد کرد.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کبیری حسن، برگرفته از سایت:

https://www.virascience.com/thesis/505839/