شرح الكافية البديعية

شرح الکافية البديعية
پدیدآوران	عبیدی، رشید عبدالرحمن (محقق و مصحح) صفی‌الدین حلی، عبدالعزیز بن سرایا (نویسنده)
ناشر	الجمهوریة العراقیة، دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیة
مکان نشر	بغداد - عراق
سال نشر	1425 ق
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

شرح الكافية البديعية، تأليف صفى‌الدين حلى (متوفى 752ق)، از جمله آثار ادبيات عرب با موضوع «بديعيه» است كه با شرح و تحقيق رشيد عبدالرحمن العبيدى منتشر شده است. «الكافية البديعية»، عنوان قصايدى است كه صفى‌الدين حلى آن را در 145 بيت در سال 737ق، سروده است و كتاب حاضر شرح آن است. اهميت اين اثر بدين جهت است كه برخى آن را اولين اثر در موضوع خود مى‌دانند و نویسنده، هفتاد كتاب را مطالعه كرده و خلاصه آن‌ها را در اين اثر آورده است

ساختار

كتاب با مقدمه مفصلى از محقق كتاب درباره موضوع كتاب، شرح حال نویسنده، آثار وى و شيوه تحقيقى محقق ذكر شده است. پس از آن، مقدمه مؤلف و متن اثر آمده است. شيوه نگارش كتاب بدين ترتيب است كه در ذيل ابيات، شرح و توضيح شارح ذكر شده است. شماره‌گذارى ابيات از مصحح كتاب است.

گزارش محتوا

«بديعيه»، اصطلاحى است كه آن را گوناگون تعريف كرده‌اند. محمدرضا حكيمى از آن ميان شايد بهترين تعريف را ارائه نموده باشد: «بديعيه، قصيده‌اى است كه در آن، صنايع و انواع بديعى به كار برده شود و هر بيتى براى يك يا چند نوع بديعى باشد و اصل قصيده براى منظور ديگرى، چون مدح و ثنا و... ساخته شده باشد»

ميان صاحب‌نظران در مورد اينكه آيا امين‌الدين اِربِلى (م 670ق) مبتكر بديعيه است يا صفى‌الدين حلّى (752ق)، اختلاف است. مشهور بر اين عقيده‌اند كه نخستين بديعيه‌سرا، صفى‌الدين حلّى است، اما صاحب «أنوار الربيع» و صاحب «الغدير» و محمدرضا حكيمى معتقدند اين ابتكار از امين‌الدين اربلى است؛ زيرا وى شصت سال پيش از صفى‌الدين، قصيده بديعيه خويش را ساخته استرشيد عبدالرحمن العبيدى محقق «شرح الكافية» معتقد است كه صفى‌الدين پايه‌گذار شعرى بديعى در مدح رسول اكرم(ص) بوده است

قصايد بديعيه، از نظر شيوه‌ى التزام به صنايع بديعى، دو دسته‌اند: برخى ملتزمند و برخى غير ملتزم؛ يعنى در پاره‌اى از آنها به همين اندازه بسنده شده است كه هر بيتى داراى نوعى يا چند نوع، از صنايع باشد و در پاره‌اى به جز اين مقدار، «التزامى» ديگر به قصيده داده شده و آن اين است كه شاعر ملتزم شده تا نام اصطلاحى همان نوع بديعى را نيز كه در هر بيت آمده است، در همان بيت بياورد، اما نه به معناى اصطلاحى، بلكه در قالب توريه و به معناى لغوى آن؛ به‌عنوان مثال، صفى‌الدين حلى در صنعت استخدام مى‌گويد:

من كلّ أبلج وارى الزند يوم

قرى مستمر عنه يوم الحرب مصطلم

اما سيد على‌خان مدنى در صنعت استخدام چنين سروده است:

و إن هم استخدموا عيني لرعيهم

أو حاولوا بذلها فالسعد من خدمي

بيت اول، غير ملتزم است؛ چرا كه در آن هيچ‌گونه ذكرى از كلمه «استخدام» يا مشتقات آن نيست، ولى بيت دوم ملتزم است؛ زيرا علاوه بر دارا بودن صنعت «استخدام» اصطلاح بديعى استخدام نيز به‌صورت توريه و به معناى لغوى ذكر شده است

در ميان غير ملتزمان، چند قصيده‌ى بسيار خوب ساخته شده كه از آن جمله قصيده شيخ صفى‌الدين حلّى مرتبه اول را حائز است.

درباره بديعيات، تذكر چند نكته مناسب است:

1. در فهرست‌ها گاه به آثارى برمى‌خوريم كه به‌عنوان «بديعيه» شناسانده شده‌اند؛ درحالى‌كه صرفاً به خاطر اينكه متن ادبى فنى‌اند، به آنها بديعيه اطلاق شده است.
2. بعضى شاعران، نام صنايع بديعى را به نظم درآورده‌اند يا علم بديع را در قالب نظم، توضيح داده‌اند كه به آنها اصطلاحاً بديعيه نمى‌گويند؛ اگرچه بعضى به اشتباه آنها را بديعيه خوانده‌اند.
3. يكى از ويژگى‌هاى بديعيات اين است كه بايد به‌منظور مدح و ثنا و... سروده شده باشند

وضعيت كتاب

محقق كتاب، در تصحيح آن از پنج نسخه استفاده كرده است. فهرست مطالب در انتهاى كتاب آمده است. در انتهاى كتاب، مصادر تحقيق، فهرست مطالب و فهرست مصطلحات ذكر شده است. در پاورقى كتاب اختلاف نسخ، آدرس آيات و منابع و توضيحاتى پيرامون برخى عبارات ذكر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب؛
2. فاطمى، سيد حسن، «شاهكارهاى ادبى(3) بديعيات»، آينه پژوهش، آذر و دى 1376، شماره 47، ص 115 - 124؛
3. مطلوب، أحمد، «شرح الكافية البديعية، لصفي‌الدين الحلي»، المجمع العلمي العراقي، المجلد الثامن و الثلاثون، رجب 1407، الجزء 1، ص 306 - 314.