الصحيفة القحطانية

الصحيفة القحطانية
پدیدآوران	ابن رزيق، حميد (نویسنده) نابوده، حسن محمد (محقق)
ناشر	دار البارودي
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2008م , 1429ق
چاپ	1
شابک	‎978-9948-8578-4-6
زبان	عربي
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏/ي86 الف2 247 DS
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الصحيفة القحطانية، تألیف حمید بن محمد بن رزیق بن بخیت نخلی (متوفی بعد از 1290ق)، موسوعه‌ای است در تاریخ قحطانیین و انساب ایشان و تاریخ و انساب علما و اعیان عمان که با مقدمه و تحقیق حسن محمد النابودة منتشر شده است.

ساختار

صحیفه قحطانیه از یک مقدمه تحقیقی (که در آن انگیزه اهتمام ابن رزیق و سبب نگارش این صحیفه و... را نوشته است) و هشت باب تشکیل شده است.

گزارش محتوا

محقق اثر در توضیح اهمیت صحیفه قحطانیه چنین می‌نویسد: ابن رزیق زمانی نگارش این صحیفه را آغاز کرد که کتابت صحیفه عدنانیه که در آن انساب قبایل منتسب به عدنان ذکر شده بود را به آخر رسانید؛ با توجه به این ملاحظه که رسول‌الله(ص) از قبیله عدنان بوده است و شیوه رایج علمای علم انساب پیشین نیز این بوده که ابتدا این قبیله را معرفی می‌کرده‌اند. البته ابن رزیق اسلوب جدیدی را در نگارش تاریخ خود پیاده کرد، بدین‌صورت که به هنگام نگارش رویدادهای تاریخی و سیر تراجم در چارچوب نسب یمن و قحطان، قضایای فقهی و موضوعات پراکنده فرق اسلامی و دیدگاه‌ها و اختلافات ایشان را به آن می‌افزود. این یک کار و شیوه دایرة‌المعارفی بود که در آن ابن رزیق از شیوه تقریباً تقلیدی که مورخین مسلمان و علمای علم انساب از آن پیروی می‌کردند دوری گزید؛ لذا اساس کار او مبتنی بر معرفی قبایل یمانیِ اهل عمان، از لحاظ اصول، انساب، ادوار تاریخی، ارتباط آنها با دیگر قبائل، و... می‌باشد. مضاف بر این، شرح‌حال و تراجم مشاهیر اصول قحطانی که در اعصار مختلف و مناطق پراکنده زندگی می‌کردند نیز مدنظر داشته است‏.

ابواب کتاب با معرفی اصول قبایل قحطانی با مرور به حاکمان پیشین و شعرای آنها در جاهلیت و اسلام، و سیره و تراجم مشهورین از آنها آغاز و با حاکمان عمان از انساب قحطان به انتها رسیده است. در ضمن مطالب کتاب، برتری‌های این قبیله از گذشته‌های دور تا عصر خود تبیین و بدین‌وسیله استمرار حکومت و سلطنت در نسب قحطانیین روشن می‌شود‏.

تقسیم‌بندی‌ قبایل‌ به‌ سه دسته یمنی، ربیعه و مضری مبتنی است که خاستگاه و محل سکونت قبایل‌ یمنی‌ در‌ جنوب عربستان است و با عنوان قحطانی شناخته می‌شوند. خاستگاه و محل سکونت قبایل ربیعه در شرق‌ و شمال شرق‌ است‌ و قبایل مضری یا عدنانی در مرکز و غرب شبه‌جزیرﮤ عربستان ساکن‌اند. قبایل یمنی به‌طورکلی عبارت‌اند از: حمیر، حضرموت، فهر، کنده، صدف، تجیب، کلب، غسان، همدان‌، خولان‌، اشعر‌، خثعم، بجیله، أزد و مذحج. مذحج طوایف سعدالعثیره، زبید، جعفی، مراد، نخع، صداء، رهاء، جنب‌ و غنس‌ را شامل می‌شود و ازد قبایلی همچون غامد، غافق، بارق، دوس، خزاعه، اوس، خزرج‌ و طی‌ را‌ در بر می‌گیرد ‏.

معروف است که ازد عمان –که از قحطانیین بوده‌اند- بزرگ و سرور عمان در اعصار مختلف بوده‌اند، و ابن رزیق در سایه حکومت بوسعید بزرگ شد و ارتباط محکمی با حکام آن داشت، لذا تصمیم به ذکر افتخارات تاریخی این قبیله از خلال تتبع شاخه اصلی قحطان و قبایلی که از آن شعبه گرفته بود و به‌ویژه قبیله ازد که بوسعید منتسب به آن بود، گرفت. او کتاب دیگرش «الفتح المبين في سيرة السادة البوسعيديين» را نیز به این موضوع اختصاص داد‏.

صحیفه همچنین بر اخباری مهمی از سیره علمای اباضیه و شخصیت‌ها و خانواده‌های عمانی است که در دیگر مصادری اباضیه از آنها ذکر نشده است. همچنین ابن رزیق در ضمن این کتاب برخی از رسائل مهم فقهی و عقیدتی اباضیه را آورده و شاید هدفش از این کار ابراز سهم دانشمندان عمان در تمدن اسلامی در اعصار مختلف بوده است‏.

بخش‌های انتهایی صحیفه قحطانیه نیز مشتمل بر معلومات و اخبار مهمی است که ابن رزیق برخی از آنها را از پدرش و دیگران که از نظر سنی از او بزرگ‌تر بوده‌اند و گاه نام آنها را نیز آورده، نقل کرده است. برخی از این اتفاقات نیز معاصر بوده است. این معلومات به حوادث و تحولات سیاسی و نظامی محدود نشده؛ بلکه مشتمل بر تحولات و مسائل اجتماعی و اقتصادی نیز هست؛ مواردی از قبیل خشک‌سالی، بارندگی، کارهای خدماتی، قراردادهای سلطان احمد بن سعید مؤسس دولت بوسعید، صادرات و واردات و مانند آن. نویسنده همچنین قصائد طولانی آورده است؛ قصیده‌ای که خودش در مدح یا ثراء یا غیر آن سروده مانند قصیده‌ای که در باب هشتم در آن مناقب ناصر بن مرشد را برشمرده است؛ با نام «المسترشد الهادي في مناقب سيرة الممجد ناصر بن مرشد». همچنین قصائد متنوعی دیگری دارد که در آنها اخبار علما و حکام و پیشوایان اباضیه آمده که اهمیت آنها از اخبار تاریخی کتاب کمتر نیست‏.

ابن رزیق در مسقط اقامت داشته و بدون شک بسیاری از حوادث مهم سیاسی یا تجاری و غیر آن را دیده است؛ لکن اعتقاد ایمانی‌‌اش بین او و نگارش آن اتفاقات فاصله انداخته است‏.

از جمله ایراداتی که بر ابن رزیق گرفته می‌شود، نقل مطالب به‌صورت لفظ به لفظ از مصادر پیش از خود است؛ او فصل‌ها یا ابواب طولانی را از برخی منابع گرفته است بدون اینکه اضافه یا کم کرده یا حاشیه بر آنها زده باشد؛ به‌عنوان‌مثال بیشتر آنچه را که صاحب کتاب الانساب منسوب به عوتبی از انساب قبائل قحطانی نقل کرده، و یا اخبار صحابه منحدرین از اصول قحطانی را از کتاب الاستیعاب ابن عبدالبر و اخبار ملوک یمن و اساطیر آنها و دولت‌هایشان را از کتاب ملوک حمیر و اقیال الیمن معروف به خلاصة السیر الجامعه نشوان حمیری را در کتابش آورده است‏.

محقق کتاب در ادامه مباحث مقدمه‌اش خلاصه از مباحث ابواب کتاب را به تفکیک مطرح کرده است‏. سپس در ادامه، مهم‌ترین منابعی که ابن رزیق از آنها مطالبی را نقل کرده با اشاره به مطالب منقول معرفی شده است‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. فهرست مصادر نیز در انتهای جلد سوم آمده است.

در پاورقی‌های کتاب اختلاف نسخ و ارجاعات مفیدی ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. مظاهری، اعظم و دیگران؛ «تحلیل آماری رفتارشناسی قبایل عرب ساکن حجاز در مقابل دعوت پیامبر اسلام(ص)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: پژوهش‌های تاریخی، بهار 1397، شماره 37، صفحه 229 تا 245.