الزهد (سجستانی)

الزهد
پدیدآوران	ابوداود، سلیمان بن اشعث (نویسنده) ابن اعرابي، احمد بن محمد (راوي) ب‍ن‌ ابراهيم، ي‍اس‍ر (محقق) ابن غنيم، ابو‌بلال غنيم‌بن عباس (محقق) ابن عبداللطيف، محمد عمرو (مصحح)
ناشر	دار المشکاة للنشر و التوزيع
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	414ق
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/الف2ز9 118 BP

برای دیگر کاربردها، الزهد (ابهام زدایی) را ببینید.

الزهد، تألیف ابوداود سجستانی (متوفی 275ق)، به روایت ابن أعرابی، از جمله آثار تک‌نگاری اولیه در موضوع زهد است که احادیث و آثار صحابی و تابعین رسول‌الله(ص) را در این زمینه گردآورده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم عبدالرحمن عبدالجبار ابوتمیم یاسر بن ابراهیم و ابوبلال غنیم بن عباس است. ابوعبدالرحمن محمد عمرو بن عبداللطیف نیز بر کتاب مقدمه نوشته است.

ساختار

کتاب مشتمل بر دو بخش تحقیق و نص است. در بخش تحقیق، نویسنده و سپس کتاب معرفی شده است. در بخش نص نیز 521 اثر از صحابه و تابعین به تفکیک نام ارائه شده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب در مقدمه با استناد به روایاتی به بررسی موضوع زهد پرداخته و سپس در مقام تبیین حقیقت زهد برآمده می‌نویسد: گاه به ذهن تبادر می‌کند که ما با زهد می‌خواهیم عرصه زندگی را ترک و خرقه و ژنده بپوشیم و طعام خشن بخوریم و به‌سوی بیابان‌های خشک و بی‌آب‌وعلف و کوه‌ها خارج شویم. به خداوند سوگند که قصد و منظور ما این نیست. همانا سلف صالح ما با اینکه از زاهدترین مردم دنیا بودند، به بالاترین قله‌های شکوه و بالاترین توانایی در همه عرصه‌های زندگی رسیدند. لذا بر ما لازم است که سیره نبی(ص) و اصحابش و تابعین را در این موضوع مورد مطالعه قرار دهیم‏.

کتابی که اکنون در دست ماست کتاب زهد ابوداود سجستانی است که با دیدگاه علمای سلف اهل سنت یکی است؛ بنابراین این کتاب در درون خود مجموعه‌ای از اقوال، افعال و احوال برخی از اصحاب نبی(ص) و برخی از پیشوایان تابعین را گردآورده است‏.

محقق اثر اضافه می‌کند: شگفت نیست که ابوداود سجستانی کتابی در زهد بنویسد چراکه در تعبد و ورع پیشوا و از زمره علمای سلف عامل به علم بود. او از امام احمد حنبل -که بدون تردید در علم و ورع و تقوی و عمل امام اهل سنت و جماعت بود- بهره برد و لذا در سیرت و هدایت شبیه احمد بن حنبل بود‏.

کتاب الزهد سجستانی از دو طریق: ابن داسة و ابن أعرابی روایت شده است. روایت ابن داسة بر طبق احادیث مسند مرفوعه نوشته شده است اما روای ابن أعرابی بر مبنای مسانید صحابه و تابعین نوشته شده است و لذا نسخه حاضر همان روای ابن أعرابی است‏.

از لابه‌لای کتاب‌شناسی‌ها و فهرست‌ها و دیگر منابع‌ کهن‌، کتاب الزهد عبدالله بن مبارک‌ مروزی (متوفی 246ق) اولین کتابی به شمار می‌آید که در زهد به‌صورت کامل به دست ما رسیده‌ است‌. دیگر‌ کتاب‌های موجود، به‌ترتیب تاریخ درگذشت نویسندگان آن‌ها عبارتند‌ از‌: کتاب الزهد معافی بن عمران موصلی (متوفی ١٨٥ق)، کتاب الزهد وکیع بن جراح رؤاسی (متوفی ١٩٧ق)، کتاب الزهد اسد بن‌ موسی‌ اموی‌ مصری (متوفی ٢١٢ق) که بخش کوچکی از آن باقی مانده است؛ کتاب الزهد‌ احمد‌ بن‌ حنبل مروزی (متوفی ٢٤١ق)، کتاب الزهد في الدنيا و ما فيها از هناد بن سری کوفی (متوفی ٢٤٣‌ق)،‌ کتاب الزهد‌ ابوداود سجستانی (متوفی ٢٧٥ق) صاحب سنن أبی داوود، کتاب الزهد ابوحاتم رازی (متوفی ٢٧٧ق) که خلاصه‌‌ای‌ از آن موجود است؛ کتاب الزهد ابن ابی دنیا (متوفی ٢٨١ق)، کتاب‌ الزهد‌ ابن‌ ابی عاصم شیبانی (متوفی ٢٨٧ق)، معنی الزهد از ابوسعید بن اعرابی بصری (متوفی ٣٤٠‌ق)، کتاب الفوائد و الزهد و الرقائق و المراثی از جعفر خلدی (متوفی ٣٤٨ق)، کتاب الزهد الکبیر ابوبکر بیهقی‌ (متوفی ٤٥٨‌ق)، کتاب الزهد خطیب بغدادی (متوفی ٤٦٣ق). کتاب‌های یادشده، در مجموع بیش از ٨٥٠٠ حدیث‌ و سخن‌ و حکایت را شامل می‌گردند. بخش عمده‌ای از این آثار، احادیث‌ زهدآمیز‌ رسول‌ خدا(ص) است. پس از رسول خدا(ص) از بسیاری از صحابه و تابعان و تبع تابعان و زهاد و صوفیه‌، سخنانی‌ وجود‌ دارد یا حکایاتی از زندگی زاهدانه ایشان نقل شده، ولی حجم روایاتی‌ که‌ در این منابع درباره امامان وجود دارد، در مقایسه با برخی دیگر از صحابه و تابعان یا زهاد بسیار اندک‌ است‏.

کتاب سجستانی با جستجوی آثار زهد در اخبار امت‌های پیشین آغاز شده و کلامی از عیسی بن مریم(ع) زینت‌بخش آن است: برای دنیا کار می‌کنید و در آن روزی می‌خورید بدون اینکه عملی [صالح] انجام دهید و برای آخرت عمل نمی‌کنید و در آنجا روزی نمی‌خورید مگر با عمل [صالح] ‏.

در بخشی از کتاب سجستانی تحت عنوان «أخبار علي بن أبی‌طالب و زهده» شش حدیث و اثر از آنحضرت ارائه شده است. در اولین روایت عاصم بن ضمره از امام علی(ع) روایت کرده که فرمود: آیا شما را از فقیه حقیقی خبر دهم؟ کسی که مردم را از رحمت الهی ناامید نکند، مردم را به معاصی الهی اجازه ندهد، آنها را از مکر الهی ایمن نداند و قرآن را ترک نکند و به دیگری وانگذارد. آگاه باشید که در عبادتی که تفقه نباشد، در فقهی که تفهم نباشد و در قرائتی که تدبر نباشد خیری نیست‏.

در حدیث دیگری از امیرالمؤمنین(ع) در تفسیر آیه 29 سوره دخان «فما بکت علیهم السماء و الارض» آمده است: مؤمن هنگامی که می‌میرد، زمینی که مصلای او بوده و دری که عملش از آن بالا می‌رفته بر او می‌گریند‏.

روایاتی از صحابی بزرگ رسول خدا(ص)؛ ابوذر غفاری نقل شده نیز حاکی از زهد و ورع فوق العاده ایشان داشته است. در یکی از این روایات چنین می‌خوانیم: «به خدا سوگند اگر آنچه را من می‌دانم می‌دانستید کم می‌خندیدید و فراوان می‌گریستید؛ و اگر آنچه را من می‌دانم می‌دانستید به کوه‌ها پناه می‌بردید و صدای شما به دعا و گریه بلند می‌شد...»‏.

در زهد و تقوای سلمان فارسی نیز نه اثر در کتاب ذکر شده است که حکایت از درجه بالای زهد و پرهیزکاری آن صحابی بزرگ رسول‌الله(ص) دارد. ابوالدرداء از بزرگان علماء و زهاد و قراء اصحاب محمد(ص) و فقیهی‌ خردمند و حکیم بود‏. بین سلمان و ابوالدرداء پیوند اخوت برقرار شد، پس‌ازآن ابوالدرداء در شام و سلمان در کوفه ساکن شدند، ابوالدرداء به سلمان نوشت: سلام‌علیک، اما بعد، خداوند پس از تو به من مال و فرزند روزی فرمود و به سرزمین مقدس منزل گزیدم. سلمان نیز در پاسخ به او نوشت: سلام‌علیک، اما بعد، همانا تو به من نوشتی که خداوند پس از من به تو مال و روزی عطا نمود، درحالی‌که خیر به کثرت مال و فرزند نیست، لکن خیر آن است که حلمت را افزون کنی و علمت به تو سود رساند؛ و نوشتی که به سرزمینی مقدس مسکن گزیدی و حال‌آنکه زمین برای هیچ‌کس کاری نکرده پس خودت عمل کن مثل‌اینکه تو را می‌بینند و برای مرگ خودت را مهیا کن‏.

وضعیت کتاب

فهارس آیات، آثار، اساتید ابوداود، اسامی و روات و موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است.

پاورقی‌های کتاب به معرفی اعلام و بررسی صحت و سقم احادیث از دیدگاه اهل سنت اختصاص دارد.

منابع مقاله

1. مقدمه تحقیق و متن کتاب.
2. سوری، محمد، «واکاوی متون زهد و بررسی ارتباط مشایخ صوفیه با امام کاظم(ع)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ اسلام، بهار 1392، شماره 53، ص 153 تا 170.
3. قویم الدوله، «رجال اسلام: ابوالدرداء»، پایگاه مجلات تخصصی نور: ارمغان، دوره بیست‌وچهارم، مرداد 1328، شماره 5، ص 201 تا 207.