كتاب السيَر

کتاب السير
پدیدآوران	فزاری، ابی‌اسحاق (نويسنده) حماده، فاروق (محقق)
عنوان‌های دیگر	السير
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1408ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب السيَر، اثر ابواسحاق فزاری (متوفی 186ق) به روایت محمد بن وضاح قرطبی از عبدالملک بن حبیب مصیصی از او، کتابی است به زبان عربی با موضوع فقه اسلامی [اهل سنت].

«السیر» جمع سیره به معنی روش است و این نام به جهت دلالت بر مغازی و شئون جهاد و متعلقات آن، در لسان فقها غلبه یافته است؛ لذا از نام این کتاب می‌توان فهمید که در رابطه با جهاد و شئون سیاسی در آن بحث شده است. همچنین این اثر از اولین و قدیمی‌ترین آثار نوشته شده دراین‌ارتباط است.

ساختار

کتاب دارای اهدائیه، استهلال، مقدمه محقق و محتوای مطالب است.

شیوه نویسنده در این اثر بیشتر بر نقل از قرآن، روایات، اقوال صحابه یا تابعین استوار است نه استدلال و قیاس.

گزارش محتوا

دکتر فاروق در استهلالیه می‌نویسد وقت و تلاش زیادی را صرف این کتاب کرده است. او می‌نویسد: علت اختیار این کتاب برای تحقیق اصالت و عمقی بوده که در کتاب دیده است؛ چراکه این اثر از مصادر اولیه فکر اسلامی است که در رویارویی با مشکلات فرهنگی از قرآن، سنت، اقوال صحابه و تابعین برگرفته و ازاین‌جهت متعرض مرحله تأسیس و بنای تمدن متمایز اسلامی گردیده است.

این کتاب و موطأ مالک و سیره محمد بن اسحاق و امثال این آثار در زمان‌های نزدیک به هم نوشته شده‌اند و از نوشته‌های اولیه اسلامی هستند؛ و این کتاب یکی از مهم‎ترین ارکان فکری است که در قضایای نظامی و لشکری و شئون جنگ، مسائل سیاسی و ارتباطات میان دولت‎های اسلامی و دولت اسلامی با دولت‎های غیر اسلامی و مسائلی ازاین‌دست در امت اسلامی [به‌ویژه جامعه اهل سنت] تأثیرات عمیقی بر جای گذاشته است. وجه اهمیت این کتاب در این است که نویسنده آن از ائمه [اهل سنت] مجاهد در دوران خودش بوده و در زمان‌های جنگ به سربازان آموزش نظامی می‌داده و آنان را بر آداب اسلامی هم متذکر می‌شده است.

لاحقین، بسیار از این کتاب اقتباس کرده‌اند از جمله این اثر منبعی برای اصحاب کتب سته و احمد بن حنبل و دیگران از ائمه اهل سنت به شمار می‌رود.

از ویژگی‌های کتاب السیر این است که تألیف مستقیم ابواسحاق فزاری است و مانند مصنفات دیگر چون مسند ابوداود یا طیالسی و... نیست که درباره آن‌ها گفته شده که املاء نویسنده بر شاگردانشان بوده و بعدها جمع‌آوری شده است. شاهد بر این مدعا این است که در نسخه‌ای که در دست ما است، مستقیماً به خود مصنف نسبت داده شده و این نسخه از نسخه‌های بسیار قدیمی است. ثانیاً مضمون کتاب بر این مطلب گواهی می‌دهد زیرا اسانید و روایاتش از فزاری است. ثالثاً شهرت کتاب نزد متقدمینی چون شافعی و خلیلی و ابوحاتم رازی و... و اینکه آنان هم معتقد بودند که این کتاب تألیف خود فزاری است.

بزرگان اهل تسنن گفته‌اند راویان کتاب السیر فزاری، معاویة بن عمرو و محبوب بن موسی و مسیب بن واضح و عبدالملک بن حبیب بزار هستند. فزاری خودش کتاب را بر مجاهدین و اهل مصیصة می‌خوانده و علما و طلاب علم از اقصی نقاط عالم اسلامی پیشش می‌آمده‌اند. درهرحال متن کتاب از خود اوست و دیگران این متن را از او به‌صورت مضبوط تلقی کرده‌اند؛ ولی راویان ذکر شده در ابتدای این پاراگراف در اخذ متن از او مشهورتر شده‌اند و دیگرانی چون معاویه بن عمرو رومی، محبوب بن موسی فراء ابوصالح انطاکی، مسیب بن واضح سلمی تلمنسی، از این افراد نقل کرده‌اند.

این کتاب به لحاظ روشی از کتب طبقه اول در اسلام است و از طریق آن می‌توان حکمی مبنی بر وضع روش‌های تألیفی در قرن دوم هجری به لحاظ اسانید و اتصالات آن و رجال حدیث و تبویب این کتاب‌ها و ترتیب و تقسیمشان و کیفیت استنباط احکام توسط نویسندگان آن‌ها از نصوص، صادر کرد. بدون شک این اثر در نیمه اول قرن دوم هجری قبل از نهضت ترجمه نوشته شده است.

از ویژگی‌های این اثر این است که اولین کتابی است که در موضوع مغازی و سیره‌ها و جهاد و احکام فقهی آن و متعلقات جهاد مانند نفیر و تجهیز عده‌ای و ترتیب صفوف جنگ، حمل فی سبیل الله، مباحث مربوط به غنیمت و تحریم غلول، بیان حکم مرتد، علاقه مسلمانان به اهل ذمه و محاربین و بیان احکام آنان و... مطلب نوشته است. هرچند بعدها کتاب‌های زیادی در این باب نوشته شد، ولی به‍‌هرحال این اولین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است. البته کتاب السیر محمد بن حسن شیبانی متوفی 189 قمری نیز در همین عهد نوشته شده ولی از لحاظ روش و... با این کتاب متفاوت است؛ زیرا کتاب شیبانی از روایت ابی سلیمان جوزجانی تبعیت کرده و با آن زیاداتی است و آن را مانند شیوه اهل رأی در آن دوران نگاشته که بر حدیث شریف در محدوده محدودی اعتماد می‌کردند و بیشتر سعی در استنباط و تنظیر داشتند، همچنین رأی ابوحنیفه و ابویوسف قاضیر را نقل می‌کند و البته در حجت و استنباط خالی از قوت نیست و در کل نصوص در کتاب محمد شیبانی کم است و معمولاً حاوی آرای اجتهادی است؛ اما این کتاب (کتاب حاضر) شیوه دیگری دارد یعنی برای هر مسئله‌ای به حدیث شریف استدلال می‌کند و اگر روایتی نبود به قول صحابی تمسک می‌جوید. نویسنده روایت رو یا قول صحابی را با استناد به اقوال تابعین مستدل می‌کند تا به اساتیدش از اتباع تابعین مانند اوزاعی و ثوری و هشام بن عروه و مانند آنان برسد که ملتزم به نصوص و روایات بودند؛ بنابراین این اثر را می‌توان مصدر اصیلی برای شناخت فقه سلف صحابه و تابعین دانست که البته دارای ابداع در ترتیب و إحکام در نص است؛ و به دلیل همین ویژگی بوده که شافعی این کتاب را بر همه کتاب‌های هم‌عصرش، ترجیح می‌داد.

این اثر همچنین خزانه مهمی در شناخت مذاهب علمای آن زمان در جنگ و جهاد و سیر و ارتباطات دولت‎ها و روابط سیاسی مربوط به آن دوران و... است و در لابه‌لای مطالبش آرای بسیاری از سلف مانند نخعی و ابن جریج و ابن عون و شعبی و مکحول و لیث و سعید بن مسیب و حسن بصری و عطاء و دیگران هست؛ که از این طریق می‌توان کیفیت استنباطشان و موارد اختلافشان را هم فهمید. همچنین این کتاب، خزانه فقه اوزاعی و ثوری است زیرا نویسنده آن شاگردی آنان را کرده است. همچنین ظرافت خاصی در متن روایات این کتاب به لحاظ متنی و سندی هست زیرا خواننده در آن اسانید با ارزشی را می‌بیند که میان راوی و پیامبر(ص) فاصله‌ای جز صحابی و تابعی نیست. همچنین این کتاب نصوصی اصیل از فتوحات اسلامیه اولی مانند قبرس و بلاد فارس و مغرب و رهبری این فتوحات و ارتباط این فتوحات با مرکز خلافت در مدینه و شام به دست می‌دهد. به‌علاوه، در این متن، نصوص فقهی مهمی وجود دارد مانند لقطه و نبش قبر و تحدید رکاز و حکم آن، بیع و شراء، ربا و خیانت، فروش آزاد (غیر عبد)، فرماندهی در جنگ‎ها و غیره، و بیعت و ملزومات آن از طاعت و ضرورت شرعی و معنا و حکم آن.

با همه این موارد، محمد بن سعد، در الطبقات، نویسنده این اثر (السیر) را به کثرت اشتباه در حدیثش نقد کرده است که البته از نظر محقق این کتاب یعنی دکتر فاروق حماده، این نقد بر این نویسنده وارد نیست یعنی اشتباه او در اسانید و متون قطعاً غیروارد است بلکه او دراین‌ارتباط ثقه و ضابط است و از هر شبهه‌ای حتی تدلیس به دور است؛ او تنها در یک مورد یعنی در بیان اسم یک نفر که محدثان نامش را آورده‌اند اشتباه داشته است.

درباره نام کتاب نکته‌ای هست و آن این است که «السیر» جمع سیره به معنی روش است و این نام به جهت دلالت بر مغازی و شئون جهاد و متعلقات آن، در لسان فقها غلبه یافته است.

وضعیت کتاب

صفحات 93 و 94 کتاب حاوی رونوشتی از صفحات اول و آخر نسخه خطی کتاب است. نسخه مورد اعتماد محقق در این کتاب را عبدالملک بن حبیب مصیصی، ابومروان بزار از فزاری و ابن مبارک و طبقه آنان روایت کرده است و جمعی از محدثین نیز از وی نقل کرده‌اند که ابوداود سجستانی در کتاب سننش در طلیعه آنان قرار دارد و سپس محمد بن وضاح قرطبی، عثمان بن خرزاد، جعفر بن محمد فریابی، محمد بن ابی رجاء مصیصی و محمد بن عوف طائی و دیگرانند. در روایات نسخه خطی این کتاب، اشتباهات صرفی و نحوی وجود دارد که محقق به آن‌ها اشاره کرده است؛ از نظر دکتر فاروق حماده، این اشتباهات به‌احتمال‎زیاد از راویان از او یا پیش از او رخ داده است

درباره نام‌گذاری این کتاب باید گفت: این اثر به نام السیر شهرت یافته است، اما نام‎های دیگری نیز برای آن ذکر شده است؛ مثلاً ابن ندیم در الفهرست آن را «السير في الأخبار و الأحداث» نامیده است. به نظر می‌رسد که نام کتاب، همان «السير» باشد و اضافات دیگر به ابتدا یا انتهای نام آن به جهت توضیح و دلالت بر موضوع کتاب باشد.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.