الأدب (ابن ابی شیبة)

الأدب (ابن ابی شیبة)
پدیدآوران	[[]] (نویسنده)
کد کنگره	‏

الأدب، تألیف ابوبکر عبدالله بن محمد کوفی (متوفی 235ق)، معروف به ابن ابی‌شیبة، فقیه و محدث سنی و نویسنده «المصنف» است. این اثر حاوی مجموعه روایات پیرامون آداب و سنن اسلامی است که با تحقیق محمدرضا قهوجی به زبان عربی منتشر شده است.

ساختار

محقق اثر ابتدا در ضمن مقدمه‌ای به تبیین جایگاه ادب و معرفی کتاب پرداخته است. سپس مقدمه تحقیقی را در سه باب به شرح ذیل تنظیم کرده است:

1. باب اول: وضعیت اجتماعی و فرهنگی عصر مؤلف در دو فصل؛
2. باب دوم: ترجمه مؤلف، توثیق ایشان و ممیزات کتاب در سه فصل؛
3. باب سوم: در شیوه مؤلف و کار محقق.

متن کتاب نیز مشتمل بر دو جزء و 421 روایت بدین شرح است:

1. در جزء اول 217 روایت در پنجاه باب؛
2. باقی روایات در جزء دوم در چهل باب ارائه شده است.

گزارش محتوا

محقق اثر در مقدمه با اشاره به پیوند محکم بین طاعت و اخلاق می‌نویسد: آداب اسلامی شعارهایی تکراری یا کتب نوشته‌شده و تدریس‌شوند نیستند، بلکه سلوک و عملی است که از تدین صحیح ناشی شده و از ایمان کامل سرچشمه گرفته است و این معنی کلام پیامبر(ص) است که می‌فرماید: «دین نصیحت است». ادب باید در تمامی حالات، در وحدت و خلوت، در خانواده و اجتماع، در خانه و حرفه، در راه و محل تجارت و در صلح و جنگ ملازم شخص باشد‏.

وی سپس از اینکه گروهی به نام اخلاق جدید، اخلاق را از ریشه کنده و در برخوردها و اجتماعات و در سبک زندگی و رفتار خویش حتی در شادی و غم خود از سنت‌های بیگانه پیروی می‌کنند، انتقاد می‌کند. سپس تأکید می‌کند که مفهوم ادب و اخلاق با گذشت زمان تغییر نمی‌کند؛ چراکه به عقاید و منابع تشریع مرتبط است. او معتقد است حسن آنچیزی است که شرع آن را حسن بداند و قبیح همان است که شرع آن را قبیح بداند؛ لذا لفظ «السلام علیکم» که شرع آن را حسن دانسته و رسول الله(ص) به آن امر کرده که با آن به یکدیگر تحیت گوییم، همواره ادب اسلامی باقی خواهد ماند. همچنین اجازه گرفتن پیش از ورود به خانه و عدم اختلاط مردان با زنان –به‌گونه‌ای که رایج است- و آشکار نکردن زینت از سوی زنان برای غیر محارم، رمز اخلاق پاک و آداب اسلامی باقی خواهد ماند. در هر عصر و در همه جوامع اسلامی بسیاری از متفکرین و کتب اسلامی را می‌بینیم که تمام توان خویش را برای اصلاح مفاسد اخلاق و آداب بذل می‌کنند. از علمای گذشته که به اهمیت اخلاق و آداب اشاره کرده و کتابی مستقلی در این زمینه نوشته‌اند، ابوبکر بن ابی شیبه و پس از او امام بخاری (متوفی 256ق) است. ابوبکر کتاب «الأدب» و بخاری «الأدب المفرد» را نوشت و پس‌ازآن نویسندگان و اعلام در این موضوع دست‌به‌قلم بردند‏.

الأدب ابن ابی شیبه، جامع اصول و فروع ادبی است که زندگی مسلمانان را با آنچه پیش از آن سابقه نداشته فرامی‌گیرد. این کتاب بر 84 باب بنا نهاده شده و بر موضوعاتی مرتب شده که برای محقق مراجعه و برای خواننده استفاده از آن آسان خواهد بود‏.

در جزء اول کتاب زندگی عمومی انسان مطرح شده است؛ چگونگی برخورد، معاشر، و نشست‌وبرخاست با مردم محتوای این جزء را تشکیل می‌دهد. این جزء همچنین وجوب احترام به اهل علم و فضل و جواز بوسیدن دست آنها، نهی از تحقیر و مسخره کردن دیگران (با اشاره و القاب کوچک) را دربر دارد. همچنین وجوب تعلیم و تعلم نسبت به فرزند و... این جزء با نهی از تشبه مردان به زنان و زنان به مردان به پایان رسیده است‏.

جزء دوم کتاب این مطالب را دربر دارد: ادب حفظ زبان، آداب خواب و ادعیه مأثوره، محبوب‌ترین نام‌ها نزد خداوند متعال، تشمیت عاطس (عطسه‌کننده را با گفتن یرحمک الله دعا کردن)، چگونگی معامله با اهل ذمه را دربر دارد. کتاب با احادیثی که گفتن و گوش دادن به شعر را جایز دانسته خاتمه یافته و تبیین کرده است که اسلام واقعی اوامری اجباری نیست؛ بلکه احکام آن همراه با یسر و آسانی و لذت مباح است و شوخی که در آن تندی و ستم نباشد را جایز دانسته است. به حق این کتاب باغ پردرختی است که در آن هر آنچه نفس آدمی می‌خواهد و با شنیدنش گوش لذت می‌برد و با آن نفس از کدورت خارج می‌شود وجود دارد‏.

محقق، این کتاب را که قرن‌های طولانی در قفسه‌های کتابخانه‌ها فراموش شده بود را به‌عنوان تز دکترای خویش انتخاب و مورد تحقیق قرار داده است‏. وی از تنها نسخه خطی موجود استفاده کرده است‏ و کتاب را با قواعد املای جدید نسخه‌برداری و ابواب کتاب و احادیث همه ابواب را اعراب‌گذاری کرده است. منابع و مصادر احادیث را استخراج و ابیات شعری را به شعرا و مناسبت آنها منتسب کرده است. کلماتی که لازم بوده را شرح و کتاب به فهرست محتوا ختم کرده است‏.

بسیاری از محدثان و فقیهان بنام سدة 3ق‌/9م از ابن ابى شیبه حدیث نقل کرده‌اند. از آن جمله محمد بن اسماعیل بخاری است‏. کتاب الأدب ابن ابی‌شیبه برخلاف کتاب امام بخاری مشتمل بر روایات فراوانی است چراکه او شروطی را که بخاری برای روات (در دیدار و معاصرت و...) شرط کرده را شرط ندانسته است. معنای آن سهل‌انگاری نویسنده نیست بلکه برای آن است که همه آنچه در این باب است را در اختیار ما قرار دهد؛ پس مثلاً ابن ابی‌شیبه در کتابش الادب ابواب تقنع، تصغیر، کراهت سه ترکه سوارشدن بر چهارپا را ذکر کرده است‏.

ابن ابی‌شیبه سعی کرده که ابواب کتاب را با ذکر احادیث بیشتری تقلیل دهد؛ مثلاً بخاری در کتاب «الادب المفرد» 24 باب را به برّ والدین اختصاص داده است. بدین‌صورت که باب برّ مادر، باب برّ پدر، برّ والدین و... ؛ اما ابن ابی‌شیبه همه این ابواب را در باب «بر والدین» جمع کرده است. وی ابوابی که تناسبی با کتابش نداشته مانند احادیث متعلق به اصلاح منزل، هزینه در ساختمان، بلندی ساختمان، کفاره مریض، سوگند جاهلی و... را ذکر نکرده است؛‏.

نوشتار او از ویژگی خاصی برخوردار است به گونه ای که روش نوشتنش نسبت به زمان پیش از خود متمایز می‌باشد. او همه روایاتی که نزد او صحیح است تا آنجا که به درجه ضعف متروک نرسد را جمع کرده است. همچنین روایتی را که در یک باب آمده در باب دیگر با زیادت معنا یا اختلاف لفظ آورده است تا همه آنچه را که یافته برای ما بنویسد‏.

وضعیت کتاب

فهرست موضوعات و فنی در انتهای کتاب ذکر شده است. فهارس فنی نیز عبارتند از: فهرست آیات، احادیث، اساتید مؤلف، اسامی رجال و اشعار.

آدرس آیات و مستند روایات در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. یوسفی اشکوری، حسن، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.