الرسالة الوضیة فی معالم‌الدین و أصوله

الرسالة الوضیة فی معالم الدین و أصوله‏
پدیدآوران	کرمانی، احمد بن عبدالله (نويسنده) معالم الفکرالديني الإسماعيلي (محقق) عصر المخطوطة في اليمن (محقق) حريري، محمد عيسي (محقق)
ناشر	دار القلم
مکان نشر	کويت - کويت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

الرسالة الوضیة فی معالم الدین و أصوله، تألیف احمد حمیدالدین کرمانی (متوفی 412/۴۱۱ق)، ملقب به «حجة العراقیین»، سخنگوی بزرگ فلسفه اسماعیلیه در دوره خلیفه فاطمی الحاکم بأمرالله است. این کتاب از مهم‌ترین مصادر اسماعیلی است که برای اولین بار چارچوب کاملی از مذهب اسماعیلیه در یک کتاب ترسیم کرده است. محمد عیسی صابر حریری بر کتاب مقدمه نوشته است.

ساختار

کتاب در دو بخش تنظیم شده است:

1. در بخش اول کتاب مقدمه محقق اثر به همراه معرفی نویسنده و آثار او، معرفی نسخ کتاب، رموز تحقیق، عصر نگارش کتاب و افکار و عقاید اسماعیلیان به‌عنوان کلیاتی برای ورود به متن کتاب ارائه شده است.
2. در بخش دوم با عنوان «التحقیق» متن اثر در دو مقاله ارائه شده است. در مقاله اول موضوع عبادتین (علمی و عملی) مطرح و بخش علمی آن در هفده فصل بررسی شده است. در مقاله دوم نیز در هشت فصل عبادت عملی و اقسامش ذکر شده است.

گزارش محتوا

این رساله کوششی از جانب فاطمیان اسماعیلیه در مصر، در عصر خلیفه حاکم بامرالله، برای بازگرداندن نشر مذهب اسماعیلی در یمن است. حجة العراقیین احمد حمیدالدین کرمانی که در قاهره بود، این رساله را برای داعی اسماعیلی در یمن ارسال کرد. این رساله از مهم‌ترین مصادر اسماعیلی است که برای اولین بار چارچوب کاملی را برای مذهب اسماعیلیه در یک کتاب ترسیم کرده است که مشتمل بر فکر اسماعیلی است که بر آن «عبادت علمیه» اطلاق می‌شود و همان باطنی است که به آن معتقدند؛ همچنین حاوی فقه عبادات اسماعیلی است که بر آن «عبادت عملیه» اطلاق می‌شود.. از دیدگاه اسماعیلیه عمل به یکی از این دو عبادت و ترک دیگری، کفر و خسران در آخرت است.

این رساله، تأثیر بزرگی در یمن گذاشت و بعد از گذشت سال‌ها از رسیدن آن به یمن، دعوت اسماعیلیه به دست علی بن محمد صلیحی -که دولت صلیحی را بنیان گذاشت- قوت گرفت.

از مقدمه رساله و خاتمه آن نیز روشن می‌شود که کتابت آن در عهد خلیفه فاطمی حاکم بامرالله نوشته شده است؛ چراکه کرمانی بعد از ذکر شهادتین و صلوات بر رسول‌الله(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) می‌گوید: «و علی مولانا امیرالمؤمنین الحاکم بامر الله صلوات‌الله‌علیه و علی آبائه الطاهرین الهادین». داعی یمن در آن‌وقت از کرمانی درخواست کرد که کتابی آموزشی برایش نوشته و ارسال کند که پایه و اساسی برای معرفی و شرح مذهب اسماعیلی برای نوکیشان این مذهب است که در اصطلاح اسماعیلیه «مستجیبین» نامیده می‌شوند. تکیاه این تفکر دینی اندیشه امامت نزد اسماعیلیه است که به‌وسیله آن به درجه تقدیس مطلق ائمه و علوم ایشان رسیده است. از درخواست مذکور مشخص می‌شود که کرمانی مسئول رسمی دعوت اسماعیلیه بوده است. همچنین این رساله بعد از سال 408ق که تاریخ رسیدن کرمانی به قاهره بوده نوشته شده است.

محقق کتاب پیش از ورود به مباحث، عقاید اسماعیلیه در رابطه با توحید، ملائکه، وصایت، امامت، شرایع و مانند آن را شرح و توضیح داده است.

پس‌ازآن دعائم اسلام نزد اسماعیلیه و دیدگاه کرمانی را در این رابطه بیان می‌کند. دعائم یا ارکان اسلام با دیدگاه جمهور اهل سنت متفاوت است. اهل سنت با استناد به روایتی که ابن عمر از رسول خدا(ص) نقل کرده است مبتنی بر پنج چیز است: «شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج»؛ اما اسماعیلیه همان‌گونه که کرمانی نوشته عبارت است از: شهادتین، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و ولایت». حقیقت آن است که متفکرین اسماعیلیه در دعائم اسلام و ترتیب آن با آنچه کرمانی در کتابش آورده اختلاف دارند. شاید کرمانی تنها متفکر اسماعیلی است که ارکان اسلام را هشت مورد دانسته که اولش شهادتین است و برای شهادتین فصل مستقلی قرار داده است؛ همچنان که برای نماز و زکات و روزه و حج و جهاد فصول مستقلی تعریف کرده است. او در بحث از ولایت که عبارت از «اعتقاد به وصایت علی و امامت ائمه‌ای که نص درباره آن‌ها صادر شده از ذریه علی بن ابی‌طالب(ع) و فاطمه دختر رسول خدا(ص) و وجوب اطاعت از وصی و ائمه(ع)» است، از آن در خلال موضوعات عبادت علمیه بحث می‌کند و این بحث را همانند دیگر متفکرین اسماعیلیه در ضمن موضوعات عبادت عملیه مطرح نمی‌کند. چه‌بسا هدف کرمانی از این کار این بوده که اعتقاد به ولایت را مقدم بر سایر دعائم اسلام بداند همان‌گونه که قاضی نعمان ولایت را در ابتدای دعائم آورده است. در حقیقت «ولایت» قوی‌ترین رکن اسلام نزد اسماعیلیه است؛ کرمانی می‌گوید: «کسی که معصیت و نافرمانی امام را بکند، روزه‌اش پذیرفته نیست»؛ و کسی که حج کند بدون این‌که حدود خداوند و امام زمانش را بشناسد؛ پس‌ازآنکه شناخت باید دوباره حج بجای آورد چراکه حج اولش باطل است.

نکته دیگری که در این رساله می‌توان به‌روشنی مشاهده کرد این است که اسماعیلیه تفکرات دینی و مذهبی خود را با فلسفه آمیخته است؛ به‌طوری‌که مصطلحات فلسفی در مذهب اسماعیلیه امری عادی است. اسماعیلیه از فلسفه‌های مختلف تأثیر پذیرفته است؛ آن‌ها عقیده فلاسفه قدیم فیثاغورس را که اعداد را اصول عقیده خود قرار داده‌اند. اسماعیلیه آراء فیثاغورسیان را به صبغه اسلامی درآوردند... همچنین از نظریه مثل افلاطونیان -که معتقدند آنچه در عالم حسی وجود دارد اشباحی برای عالم مثل موجود در عالم علوی است- تأثیر پذیرفتند و گفتند آنچه در عالم دین وجود دارد مثلی برای ممثولات در عالم روحانی است؛ لذا نبی (ناطق) مقابل قلم (عقل اول)، وصی (اساس) مقابل لوح (عقل ثانی) است.

داعی کرمانی در این رساله به‌وضوح از مسیحیت تأثیر پذیرفته است؛ او به آیات انجیل استشهاد کرده و در رساله‌اش آن را به لغت سریانی آورده و به عربی نیز ترجمه کرده است. البته تأثیر مسیحیت در عقاید اسماعیلیه در زمان فاطمیان در مغرب روشن است و جعفر بن منصور یمنی در دو کتاب «اسرار النطقاء» و «سرائر النطقاء» تصریح کرده که ترتیب داعیان در مذهب اسماعیلیه همان ترتیب رجال کنیسه در مسیحیت است. به رسمیت شناختن صلیب مسیحیان توسط داعیان اسماعیلی نیز حکایت از تأثیرپذیری قوی از تعالیم مسیحیت دارد؛ با آن‌که مخالف صریح قرآن کریم است.

مباحث کتاب همان‌گونه که پیش‌ازاین نیز اشاره شد، پیرامون مسئله «عبادتین» است. نویسنده معتقد است: «حکمت به دو قسم علم و عمل تقسیم می‌شود که عمل ظاهر و علم باطن است». سپس ادامه می‌دهد: و بدان که هر یک از این دو اصل یعنی عمل و علم اقسامی دارد که شرح آن در ادامه خواهد آمد. تمامی این اقسام عبادت خداوند تعالی هستند که اتیان همه آن‌ها بر مردم واجب است. ائمه طاهرین(ع) نیز به آن‌ها دعوت کرده‌اند؛ پس وسیله نجات از عذاب و رسیدن به ثواب هستند.

کرمانی در فصل هشتم از مقاله اول پس از ذکر ائمه اطهار(ع) تا امام جعفر بن محمد(ع)، باقی امامان اسماعیلی را از نسل اسماعیل بن جعفر دانسته است و به نام آن‌ها اشاره کرده است. او در فصل پانزدهم از این بخش در شناخت اقسام عبادت علمی به «المصابيح في الأمامة» و «الرسالة الكافية» خود ارجاع داده است.

بخش دوم با طرح شهادت به‌عنوان اولین عبادت عملی آغاز شده است. شهادت بر وحدانیت خداوند و رسالت محمد(ص) و وصایت علی(ع) از آنحضرت و این‌که امام زمان ولی خداوند و اطاعتش واجب است. همچنین گواهی بر حقانیت بهشت و دوزخ و قیامت و حشر. پس‌ازآن باب طهارت و مباحث آن مطرح شده است. در ضمن این مباحث مسواک زدن واجب دانسته شده است. همچنین نماز به فریضه، سنت و تطوع تقسیم شده است. پس از طرح مباحث زکات، روزه، حج، جهاد، اخلاق فاضله نیز از اقسام عبادت عملی دانسته شده است.

در آخرین فصل از کتاب به رعایت ادب در همه احوال توصیه شده و داعی به‌منزله مربی دانسته شده که کودک را پرورش می‌دهد؛ یعنی در دین او را تربیت می‌کند؛ و چنین تصور کند که هر کلمه‌ای که از داعی می‌آموزد او را به‌سوی توحید خداوند و شناخت حدودش و اثبات ارکان دین و عباداتی دعوت می‌کند که برای او از درهم و دینار بهتر است.

کتاب با حمد الهی و ذکر صلوات بر حضرت محمد(ص) و امام علی بن ابی‌طالب(ع) و آخرین خلیفه اسماعیلی الحاکم بامر الله و پدران هدایتگرش خاتمه یافته است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس اعلام، بلدان و اماکن، آیات، احادیث منسوب به نبی(ص)، مصادر و مراجع در انتهای کتاب ذکر شده است

در پاورقی‌های کتاب به اختلاف نسخ، مستندات مطالب، آدرس آیات و روایات اشاره شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.