ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین

ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین

نام	ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین
نام‌های دیگر	احسائی، ابن‌ابی‌جمهور
نام پدر	شيخ على
متولد	840ق
محل تولد	احساء
رحلت	904ق
اساتید	شيخ زين‌الدين على احسائى، پدر بزرگوارش، سيد‌ ‎شمس‌الدين محمد موسوى احسائى، شيخ حسن بن عبدالكريم فتال
برخی آثار	الاقطاب الفقهیه علی مذهب الامامیه عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث‌الدينية کاشفة الحال عن أحوال الاستدلال كشف البراهین في شرح رسالة زاد المسافرين
کد مؤلف	AUTHORCODE00029AUTHORCODE

ابوجعفر، محمد بن على بن ابراهیم (متولد 835 یا 840- وفات 904ق)، معروف به ابن ابی‌جمهور احسائى فقیه، محدث، متکلم، صوفی مشرب امامی

ولادت

در سال 840 هجرى در شهر احساء به دنيا آمد.

پدرش شيخ على و جد بزرگ وى ابراهیم، از علماى بزرگ احساء بودند. علما در وصف آنها جز مدح و ستايش هيچ ندارند.

تحصيلات

ابن ابی‌جمهور، در سال‌هاى نخستين زندگى، از محضر پدر بزرگوار خود و برخى ديگر از علماى ديار احساء علوم مقدماتى را فراگرفت و در اندك زمانى سرآمد همه هم‌درس‌هاى خود شد.

او كه قدمهاى اولیه تحصيل علم را به سرعت برداشته بود، با هجرت به عراق و اقامت در نجف اشرف، مهد علم و اجتهاد، حركت خود به سوى قله‌هاى رفيع پيشرفت را با يارى گرفتن از حضرت امیرالمؤمنين علی عليه‌السلام سريع‌تر كرد.

در این ايام از محضر بزرگانى چون شيخ عبدالكريم فتال نيشابورى استفاده‌ها برد و كوله‌بار خود را مملو از اندوخته‌هاى ارزشمند نمود.

سفرها

دانشمندان الهى، كه فلسفه زندگیشان خدمت به دين و دانش است، وطنى به گستردگى جهان دارند، چرا كه زندگى در هر كجا را مفيدتر برای دين و خدمت به علم و دانش بدانند به همانجا هجرت مى‌كنند.

یکى از این دانشمندان راستين ابن ابی‌جمهور است. او پس از گذراندن مراحل مقدماتى به عراق سفر كرد تا گنجهاى دانش و معرفت را از ديار نجف به دست آورده و با آب زلال ولايت، خود را سيراب سازد.

ابن ابی‌جمهور پس از سال‌ها تحصيل در محضر بزرگان، عازم سفر حج شد. بعد از مراجعت و اقامتى كوتاه در احساء به زيارت كربلا رفت و دوباره به نجف بازگشت.

شيخِ احساء كه حوزه علمیه نجف را مملو از عالمان گرانقدر مى‌ديد، به قصد زيارت ثامن الحجج و افاضه علوم آل محمد صلوات‌الله‌عليهم اجمعين بسوى مشهد مقدس روانه شد. در طول مسير فرصت را غنيمت شمرده و کتاب «زاد المسافرين» را در اصول دين تأليف كرد.

پس از ورود به مشهد مقدس «سيد‌ ‎محسن رضوى»، كه از فضلاى بزرگوار مشهد بود به استقبال او رفته و او را در خانه خود میهمان كرده و از همان زمان زانوى شاگردى در پيشگاه استاد به زمین زد.

ورود ابن ابی‌جمهور به مشهد مقدس در سال 878 هجرى بوده است.

مناظره تاريخى

از جمله وقايع مهم، در ايام اقامت وى در مشهد رضوى، مناظره معروف اوست با یکى از علماى بزرگ اهل سنت كه از هرات افغانستان به قصد مناظره، خود را به محضر ابن ابی‌جمهور رسانده بود.

اين مناظره در سه جلسه و با حضور جمع زيادى از اهل سنت و شیعیان انجام شد و سرانجام عالم سنى با اعتراف به شكست خود، تسليم شد.

از آنجا كه روش مناظره و مطالب آن بسيار ارزشمند بود از شيخ درخواست شد آنها را جاودانه كند، شيخ نيز مباحث مطرح شده در آن مناظرات را در کتابى به نام «مناظرة بين الغروی و الهروی» گرد آورد كه تا كنون بارها تجديد چاپ شده و بسيار مورد استقبال قرار گرفته است.

ابن ابی‌جمهور پس از 15 سال مجاورت امام رضا عليه‌السلام در سال 893 هجرى برای دومین بار بسوى خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نيز، نزدیک به دو سال در جوار مولا امیرالمؤمنين عليه‌السلام بود و در اواخر سال 895 هجرى عازم مشهد الرضا عليه‌السلام گشته و تا پایان عمر شريف خود در آنجا باقى ماند.

اساتيد

اساتيد و مشايخ روايت ابن ابی‌جمهور عبارتند از:

1. شيخ زين‌الدين على احسائى، پدر بزرگوارش
2. سيد‌ ‎شمس‌الدين محمد موسوى احسائى
3. شيخ حسن بن عبدالكريم فتال
4. شيخ على بن هلال جزائرى و...

شاگردان

از جمله شاگردان ابن ابی‌جمهور هستند:

1. سيد‌ ‎محسن رضوى
2. شيخ ربيعة جزائرى
3. سيد‌ ‎شرف‌الدين طالقانى
4. شيخ محمد صالح غروى حلى
5. شيخ على كركى، محقق ثانى

تأليفات

مراتب علم و فضل هر عالم ربانى از راه شناخت تأليفات او قابل درك است. ابن ابی‌جمهور حدود 38 تأليف گرانبها به يادگار گذاشته از جمله:

1. عوالي اللآلي العزيزية (کتاب حاضر در برنامه)
2. أسرار الحج
3. الأنوار المشهدية
4. بداية النهایة
5. التحفة الحسينية (شرح الفيه شهيد اول)
6. دُرر اللآلي العمادية (در احاديث فقهى)
7. زاد المسافرين (در اصول دين)
8. الأقطاب الفقهية
9. معين الفكر (در شرح باب حادى‌عشر)
10. کتاب المقتل
11. مناظرة بين الغروی و الهروی

اعتبار مؤلف و كتب

ابن ابی‌جمهور از جمله شخصيت‌هاى جنجال برانگيز در طول تاريخ است. عده‌اى او را عالم، فاضل، فقيه، متكلم، محدث، عارف، حكيم و جامع بين معقول و منقول مى‌دانند.

عده‌اى نيز کتاب‌هاى او را قابل اعتماد ندانسته‌اند.

گروهى ديگر علاوه بر كتب، شخصيت مؤلف را نيز زير سؤال برده و او را چهره‌اى غير شيعى علوى دانسته‌اند و نسبت‌هایى نظير تصوف و غلو به او داده‌اند.

جواب

در اينجا به صورت خلاصه مى‌گویيم:

ايراداتى كه به ايشان گرفته‌اند، از جمله غالى، صوفى، عارف، فيلسوف، اَخبارى، بى‌دقت در ضبط و سهل‌انگار در نقل روايت، همه بى‌پايه و اساس است؛ چرا كه اگر كسى سخنى از صوفيه نقل كرده دليل بر انحراف و صوفى بودنش نمى‌شود و فاصله بين عرفان و تصوف بر محققین پوشيده نيست.

استاد فلسفه و عرفان بودن نيز دليل ضعف او نمى‌شود و مانند صدها عالم عارف و فيلسوف در تاريخ تشيع در قلب تمام شیعیان جاى دارد.

ادعاى اخبارى بودن او نيز مخالف چيزى است كه از كتب او به دست مى‌آيد؛ چرا كه اولاً رویه او حد وسطى است بين اصولى و اخبارى.

ثانياً بر فرض كه او اخبارى باشد، روايات او بر حجيت خود باقى است زيرا ملاك در حجيت روايت اطمینان به صدور آن است.

همچنين اخبارى‌ها طيف عظيمى از علماى شيعه را تشكيل مى‌دهند مانند: شيخ صدوق و كلينى و بسيارى ديگر از علما و هيچ عيبى بر آنها نيست بلكه مقتضاى تطور زمان ايجاد چنين ديدگاههایى بوده و دقت در ضبط و نقل روايت هم از سراسر کتاب این بزرگوار نمايان است.

اما اشكالات بر کتاب ايشان، مانند اينكه رواياتش مرسله است يا مطالب عرفانى دارد و يا روايات عامه را نقل كرده نيز مردود است زيرا:

اولا: ابن ابی‌جمهور در ابتداى کتاب مشيخه‌اى دارد و سند روايات خود را مفصلا توضيح داده همچنانكه شيخ صدوق در آخر من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه انجام داده است.

ثانيا: نقل بعضى روايات شيعه از طرق عامه برای نشان دادن این است كه این روايات را علاوه بر شيعه، عامه هم نقل كرده‌اند.

وفات

ابن ابی‌جمهور پس از حدود 70 سال تلاش در راه احياى سنت آل رسول صلى‌الله‌عليهم در دهه اول قرن دهم هجرى بسوى معبود شتافت و جهان اسلام را عزادار كرد.

سال دقیق وفات ابن ابی جمهور روشن نیست‌، امّا از قراین چنین بر می‌آید که شیخ تا ذیقعده سال ۹۰۴/ ژوئن ۱۴۹۹ زنده بوده است‌، زیرا در این تاریخ به درخواست دوستان و شاگردان خود شرحی به نام مُعین الفکر بر کتاب باب حادی عشر نوشته است‌. 

از محل قبر شريف آن بزرگوار اطلاعى در دست نيست،

منابع مقاله

1. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی الجمهور»، ج۲، ص۷۹۰.
2. پایگاه دانشنامه اسلامی

 

وابسته‌ها

الاقطاب الفقهیه علی مذهب الامامیه

عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث‌الدينية

کاشفة الحال عن أحوال الاستدلال

كشف البراهین في شرح رسالة زاد المسافرين

مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف

دو مجموعه خطي از آثار کلامی، فلسفي، فقهي