مرآة الكتب

مرآة الکتب

نام کتاب	مرآة الکتب
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ثقة الاسلام تبریزی، علی بن موسی (نويسنده) صدرایی خویی، علی (محقق) حائری، محمد علی (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏Z‎‏ ‎‏783‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏5‎‏ث‎‏7
موضوع	شیعه - سرگذشت نامه و کتاب شناسی شیعه - کتاب شناسی نویسندگان شیعه - سرگذشت نامه و کتاب شناسی
ناشر	کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) ج: 1 مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره) ج: 2, 3, 4, 5, 6, 7
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1414 هـ.ق
کد اتوماسیون	3300

معرفى اجمالى

«مرآة الكتب»، اثر على بن موسى بن محمدشفيع، معروف به ثقةالاسلام تبريزى با تحقيق محمدعلى حائرى، تراجم علماى اماميه و آثار ايشان مى‌باشد كه بعد از عصر شيخ طوسى تا زمان مؤلف زندگى مى‌كرده‌اند.

كتاب به زبان عربى و در اوايل قرن چهاردهم قمرى نوشته شده است.

سبب تأليف كتاب، خلأيى است كه نويسنده در آثار گذشتگان و مرتب نبودن آن‌ها بر اساس علم فهرست احساس نموده است (ر.ك: مقدمه محقق، ج1، ص11).

كتاب حاضر، يكى از آثار مفيد تاريخى عربى است كه در كتاب‌شناسى كتب شيعه، تدوين گرديده است (ر.ك: مقدمه مرعشى، ج1، ص5).

ساختار

كتاب با دو مقدمه از آقايان سيد محمود مرعشى نجفى و محقق و مقدمه مفصلى از مؤلف آغاز و مطالب كه به ترتيب حروف الفبا تنظيم شده، در دو مقصد، در پنج جلد سامان يافته است.

نويسنده در ذكر اسامى كتب، به‌خلاف كتب لغت، حروف اول آن‌ها را مورد لحاظ قرار داده است؛ چه آن حروف، جزء حروف اصلى باشند يا حرف زايد. سپس مؤلف و فنى كه وى در آن مهارت داشته و اينكه كتاب به زبان عربى يا غير عربى است را ذكر نموده است. چنانچه درباره زبان كتاب چيزى نگفته باشد در غالب موارد زبان آن عربى است...

هدف نويسنده آن بوده كه در خلال معرفى كتاب‌ها، به عصر مؤلف، تاريخ وفات وى و گوشه‌هايى از زندگى او، در ذيل كتاب مشهور يا اولين كتابى كه از او ذكر مى‌گردد، اشاره كند و اگر كتاب ديگرى از همان نويسنده معرفى شد، به همان توضيح اوليه، ارجاع داده شده است (ر.ك: مقدمه نويسنده، ج1، ص59).

با توجه به اينكه بسيارى از مؤلفات علما، داراى اسم خاصى نيست - مثل رساله‌هايى كه در مسائل متنوع، نگاشته شده‌اند - و نيز برخى از آنان، داراى حواشى و شروحى بر نوشته‌هاى ديگران هستند، نويسنده در اين موارد، هركدام كه داراى اسم بوده را در باب مربوط به همان اسم قرار داده و شروح و حواشى را در ذيل اصل آن، معرفى كرده است و اگر احيانا آن شرح يا حاشيه خود اسم جداگانه‌اى داشته، آن را در باب خود، بدون تفصيل ذكر كرده و به تفصيل قبلى، ارجاع داده است (ر.ك: همان، ص60).

وى رساله‌هاى بدون نام را نيز تحت عنوان فنى كه آن رساله پيرامون آن نوشته شده، جاى داده است؛ مثلا كل رساله‌هايى را كه درباره احكام فرعيه نوشته شده در ذيل عنوان «الفقه» به ترتيب حروف آورده است؛ چنان‌كه رساله‌هاى مربوط به حج را تحت عنوان «الحج» و به همين ترتيب در عناوين «الزكاة»، «الصلاة»، «الصوم»، «الضمان» و... به ترتيب حروف الفبا، تنظيم كرده است (ر.ك: همان).

گزارش محتوا

در مقدمه آقاى مرعشى، به اهميت اثر حاضر اشاره گرديده است (ر.ك: مقدمه مرعشى، ج1، ص5).

در مقدمه محقق، ضمن ذكر زندگى‌نامه نويسنده و توضيح نكاتى پيرامون اثر وى، به تقسيم‌بندى زير، در مورد كتبى كه درباره تراجم علما تدوين گرديده، پرداخته شده است:

1. تراجمى كه شامل جميع اصناف علما و اعيان مى‌باشد، مانند: «وفيات الأعيان» ابن خلكان، «سير أعلام النبلاء» ذهبى، «الوافي بالوفيات» صفدى و «المنهل الصافي» اتابكى.

2. كتبى كه احوال طبقه خاصى مانند ادبا، شعرا، اطبا، لغويين و نحات را منعكس مى‌كند.

3. كتبى كه در احوال علماى مذهب خاصى تأليف گرديده است، مانند: «طبقات الشافعية»، «طبقات المالكية»، «أعيان الشيعة» و «طبقات أعلام الشيعة».

در اين مقدمه، از آثارى كه علماى شيعه در اين زمينه، پس از شيخ طوسى تدوين نموده‌اند نيز نام برده شده است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: «الفهرست» شيخ منتجب‌الدين على بن بابويه رازى، «معالم العلماء» ابن شهرآشوب مازندرانى، «أمل الآمل» شيخ محمد بن حسن حر عاملى، «الدرجات الرفيعة» سيد على‌خان مدنى شيرازى، «رياض العلماء و حياض الفضلاء» عبدالله اصفهانى معروف به افندى، «روضات الجنات» علامه سيد محمدباقر خوانسارى اصفهانى، «الكنى و الألقاب» شيخ عباس قمى و... (ر.ك: مقدمه محقق، ج1، ص7).

مقدمه نويسنده در پنج فصل زير و يك خاتمه، تنظيم شده است:

در فصل اول، به اين نكته اشاره گرديده است كه در عصر صحابه، تدوين كتب معمول نبوده و حتى به دليل برخى ملاحظات، از آن ممانعت به عمل مى‌آمده است (ر.ك: مقدمه نويسنده، ج1، ص18).

پيرامون اين مطلب، نويسنده به نقل از كتاب «كشف الظنون»، به اختلاف موجود در مورد اولين كسى كه اقدام به تأليف كتاب نمود، پرداخته و اقوال مختلف را، نقل كرده است كه عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريح بصرى (متوفى 155ق)، ابوالنضر سعيد بن ابى‌عربوبه (متوفى 156ق)، ربيع بن صبيح (متوفى 160ق) و ابومحمد رامهرمزى از جمله افراد مورد اختلاف، مى‌باشند (ر.ك: همان، ص19).

در فصل دوم، اين نكته بيان گرديده است كه اكثر كتب علماى ما، موجود نبوده و بسيارى از آن‌ها در طول زمان از بين رفته‌اند (ر.ك: همان، ص55).

نويسنده در فصل سوم و چهارم، به‌صورت مختصر، شيوه كار خود و متفاوت بودن شيوه آن با شيوه كتب لغت را بيان نموده است (ر.ك: همان، ص59-61).

در فصل پنجم، تعدادى از كتب رجالى، نام برده شده است كه در وقت تأليف اين كتاب حاضر بوده و نويسنده پس از تدوين بيشتر مطالب آن، به آن‌ها وقوف پيدا كرده است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: «إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات» شيخ حر عاملى، «إجازة السيد عبدالله بن السيد نورالدين بن السيد نعمةالله الجزائري»، «أمل الآمل في علماء جبل عامل» شيخ حر عاملى، «بحار الأنوار» مجلسى، «خلاصة الأثر في أعيان القرن الحادي عشر» محمد بن فضل‌الله، «خلاصة الأقوال في علم الرجال» آيت‌الله حسن بن يوسف بن مطهر حلى و... (ر.ك: همان، ص62).

در خاتمه، نكاتى پيرامون اقدامات مؤلف در تدوين اين اثر، بيان گرديده است (ر.ك: خاتمه، ج1، ص68-73).

مقصد نخست، در تراجم علماى اماميه‌اى است كه مؤلفات آنها در مقصد دوم ذكر مى‌شود. برخى از اين علما، عبارتند از: مير آصف قزوينى صاحب «شرح خطبة الهمام»؛ مولى آقا بن عابدين بن رمضان معروف به فاضل دربندى؛ شيخ ابراهيم بن ابراهيم بن فخرالدين عاملى بازورى صاحب ديوان شعر صغير و كتاب رحلة المسافر؛ جمال‌الدين ابوسعيد بن الفرحان؛ ابوطالب استرآبادى و...

مقصد دوم، پيرامون ذكر اسماء كتب مى‌باشد. نام برخى از اين كتب، عبارت است از: «آثار الأبرار و أنوار الأخبار»، اثر سيد ابوالخير داعى ابن الرضا بن محمد علوى حسنى؛ «الآثار الدينية»، اثر شيخ ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن ابومطيع و... (ر.ك: همان، ج3، ص272).

وضعيت كتاب

فهرست موضوعات هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.

در پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب مرآة الکتب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور