مرزبان‌نامه

مرزبان‎نامه
پدیدآوران	مرزبان بن رستم (نویسنده) ابن عرب شاه، احمد بن محمد (تعريب)
عنوان‌های دیگر	مرزبان نامه. عربی
ناشر	مؤسسة الإنتشار العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	نثر عربی - قرن 9ق. - ترجمه شده از فارسی نثر فارسی - قرن 7ق. - ترجمه شده به عربی
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏5198‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏4043
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مرزبان‎نامه، کتابی است منسوب به مرزبان بن رستم بن شهریار که توسط شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عرب‎شاه، به عربی ترجمه و در آن تصرفاتی صورت گرفته و اشعار عربی و احادیث اسلامی، بدان افزوده شده است.

این کتاب، دربردارنده داستان‌ها و حکایت‎های بسیار کهن می‌باشد و باور بر این است که این کتاب در اصل، به یکی از گویش‎های فارسی میانه و آن‎طوری که وراوینی می‌گوید، به زبان طبری کهن تألیف شده بوده است که دو بار به‎طور جداگانه توسط سعدالدین وراوینی و محمد بن غازی ملطیوی به نثر فنی فارسی دری برگردانده شده است. ملطیوی نام اثر خود را «روضة العقول» نهاده است.

اثر حاضر، در واقع، تعریب متن ترکی ترجمه‌شده از فارسی است.

البته علامه قزوینی و شاید پیش از وی «هوتسما» در دائرةالمعارف اسلامی با تکیه به قول حاجی خلیفه در «كشف الظنون»، این کتاب را بدون توجه به محتوای آن تألیف ابن عرب‎شاه بشمار آورده‌اند، نه ترجمه از متن ترکی یا فارسی و ابن عرب‎شاه نیز خود در آغاز کتاب با تکیه به لفظ «وضعت»، آب صافی روی دست همه ریخته است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر «تمهید»، «مقدمه نویسنده» و «مطالب اصلی» که در نه باب تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در «تمهید»، از اصل کتاب و زبان و نویسنده آن و انتقال آن به زبان‌های دیگر و نیز از موضوع آن سخن به میان آمده است.

در مقدمه، پس از ستایش و تسبیح خداوند و اشاره به حکمت‎ها و عبرت‎هایی که وی در همه موجودات به ودیعت نهاده و نیز اشاره به اصل و ترجمه کتاب، به‌اختصار موضوع ابواب نه‌گانه کتاب بیان شده است.

در باب اول، به سبب نام‌گذاری کتاب به «مرزبان‎نامه» اشاره شده است. این باب در واقع حکایت‎ها و داستان‌هایی است که‎ بین‎ مرزبان‎ و دستور (وزیر) نقل می‌شود تا نتایج سیاسی و مملکت‎داری گرفته شود. در این باب ذکر گردیده که این کتاب به مرزبان بن شروین منسوب است که از فرزندزادگان‎ کیکاووس - ‎برادر ملک عادل انوشیروان - ‎بود. شروین پنج پسر داشت. پس از مرگ او، حکومت به پسر بزرگ‎تر رسید. بعد از مدتی، برادران دیگر از روی حسد به مخالفت برخاستند. مرزبان، برای تبری از استقلال برادران، تصمیم‎ به‎ ترک دیار گرفت تا پادشاه درباره او اندیشه بد نکند. قبل از رفتن، به حضور برادر رفت و به نصیحت او پرداخت و شیوه‎های پادشاهی درست و عادلانه را به وی آموخت. شاه، وزیر بداندیشی داشت که می‌کوشید میان برادران، بذر بدگمانی بپاشد و روابط آنها را تیره سازد. مرزبان با او به مناظره در امور ملک می‌پردازد.

در باب دوم، با بیان حکایات مناسب، از جمله حکایت‎های مربوط به اجنه و عفریت‎ها، سعی می‌شود سوء ظن شاه‎ نسبت‎ به‎ برادران برطرف گردد باب سوم، پیرامون داستان شیری است که دو روباه به نام «رئیس» و «عادل» ملازم و ندیم او بوده‌اند. باب چهارم، در مورد ماجرای بزی حیله‌گر است که سرانجام سگی زیرک به نام زکی، با کمک او به پادشاهی می‌رسد. باب پنجم در مورد داستان پیل و شیر و هجوم پیل به دیار شیر و شکست پیل‎ می‌باشد. باب ششم، حکایت اشتر راستگو و شیر پارسا است. باب هفتم، در مورد عقاب و دو کبک نر و ماده است. باب هشتم، درباره برخورد مخدومان و یاران است و در باب نهم، با عنوان «اکتساب الأمور من التجارب»، مطالبی پیرامون کتاب و حکایات آن بیان گردیده است.

یکی از مهم‎ترین ویژگی‎های درونی این اثر، محتوای آن است. مرزبان‎نامه شامل مجموعه حکایاتی است که تاریخ وقوع آن‌ها با توجه به محتوای درونی‌اش، مربوط به ایران قبل از اسلام و حتی دوره‎های بسیار کهن‎تر از آن است؛ مثل آنچه درباره بابل و حوادث آن می‌گوید که سابقه‌ای بس کهن دارد.

ویژگی دیگر این اثر، آن است که نام تمام مکان‌هایی که در این کتاب ثبت شده، همه متعلق به قلمرو ایران قبل از اسلام است و هیچ اسمی مربوط به قلمرو اسلام در آن دیده نمی‌شود.

در این کتاب به داستان‌ها و حجم زیادی از مطالب برخورد می‌کنیم که توصیه به زهد و قناعت و پرهیز می‌کند که ممکن است ابتدا این تصویر برای خواننده به وجود آید که این افکار، متأثر از اندیشه‎های عارفانه و صوفیانه اسلامی است؛ درحالی‎که به‎یقین باید دانست که این اندیشه‎ها متأثر از دین مانی و تا حدی متأثر از آیین مزدک است.

بارزترین ویژگی کتاب آن است که نویسنده با به کار گرفتن سمبولیسم، دیدگاه‎های سیاسی خود را از زبان حیوانات بی‎زبان، بیان‎ کرده‎ است.

مطالعه کامل اثر و بررسی دیدگاه‎های نویسنده‎ در‎ جاهای‎ مختلف، نشانگر این است که وی در بحث خود از سیاست، اگرچه سعی دارد به‎ نخبگان غیر حکومتی توصیه‎های عملی در برخورد با شاهان ارائه کند و در چندین‎ جای مختلف، این موضوع‎ را‎ طرح می‌کند، اما مبنا و محور بحث او حاکم و پادشاه است و کمتر به نقش نخبگان و توده مردم در سیاست توجه دارد؛ به‎عبارت‎دیگر، نویسنده در تحلیل خود از‎ سیاست به برایند نیروهای اجتماعی توجهی ندارد، بلکه کانون و محور تحلیل او وجود پادشاه و سلطان است.

نگرش مؤلف به پادشاهی، شدیدا تحت تأثیر سنت تفکر ایرانی قرار دارد. در‎ این‎ نگرش، پادشاه از فره ایزدی و از تأیید و توفیق الهی برخوردار است. از اینجاست که شاه، گاه به آفتاب رخشنده تمثیل می‌شود و گاه به مادر مهربان.

ذهن پادشاه نیز صاف‎ترین اذهان خلق بشمار می‌رود و مظاهر طبیعی، از تغییرات درونی او تأثیر می‌پذیرد و احوال جهان مطابق تغییر و گردش احوال درونی شاه‎ تحول‎ می‎یابد.‎ اگر پادشاه مکدر شود، خیر و برکت از عالم برمی‌خیزد و اگر‎ به دل او انبساط و سرور وارد شود، در جهان نیز آثار آن هویدا می‌شود.

با این وصف، نه‎ چنان‎ است که مرزبان‎نامه همه‎ پادشاهان‎ را دارای‎ چنین‎ قدرت‎ و فیضی بداند و جایی‎ که‎ خود از حکومت برادرش و رفتار کارگزاران وی با مردم شکایت می‌کند،‎ انتساب‎ این ویژگی‎ها به او، درست به‎ نظر نمی‎آید. اما از‎ آنجا‎ که انتقاد مستقیم از عملکرد‎ پادشاهان‎ می‌توانست پیامدهای ناگواری در پی داشته باشد، وی در زبان ایهام از تندمزاجی‎ و بی‎صبری آنها گلایه می‌کند.

از‎ دیدگاه‎ مرزبان‎نامه،‎ اصل‎ در‎ پادشاهی، وراثت و نسب نیست، بلکه شایستگی مهم‎ترین شرط حکمرانی است.

نکته قابل توجه در این اثر، توجه‎ و تأکید بر پرهیزگاری است و اغلب‎ شخصیت‎هایی که در داستان‌ها، نقش پادشاه را برعهده دارند، افرادی معرفی می‌شوند که بر هوای نفس خویش مسلط هستند و از غرایز حیوانی آسوده‎ گشته‌اند‎ (مانند شیر پرهیزگار و عقاب). حتی در مواردی نویسنده به‎طور مفصل به پرهیزگاری، قناعت و وارستگی از دنیا توجه می‌کند و مهم‎ترین نصیحت پادشاه دانا را به فرزندان‎ خویش،‎ پرهیز از دنیاطلبی معرفی می‌کند. حتی در تمام مباحث کتاب به مطلبی غیر اخلاق برنمی‌خوریم و برخلاف آثاری نظیر «قابوس‎نامه» که در آنها فصول جداگانه‌ای در مورد آیین شراب‎خواری، نرد باختن و عشق‎بازی‎ وجود دارد، در مرزبان‎نامه، یکسره سخن از پرهیزگاری است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده و کتاب فاقد پاورقی است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عزتی‌پرور، احمد، «سیاست در مرزبان‎نامه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کیهان اندیشه، شماره 83، فروردین و اردیبهشت 1378 (18 صفحه، ‎از 170 تا 187).
3. افراسیابی، غلامرضا، «مقاله: مرزبان‎نامه، نکته‎هایی پیرامون تألیف و ترجمه و تحریر روضة العقول، محمد غازی ملطیوی و مرزبان‎نامه سعدالدین وراوینی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله آینه میراث، شماره 21، تابستان 1382 (27 صفحه، ‎از 5 تا 31).
4. رضایی، مهدی، «مرزبان‎نامه یادگاری از ایران عهد ساسانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‎های ادب عرفانی، شماره 13، علمی - ‎پژوهشی، بهار 1389 (22 صفحه، ‎از 47 تا 68).
5. درستی، احمد، «مروری بر اندیشه‎های مرزبان بن رستم اسپهبدزاده طبرستانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله مصباح، شماره 43، مهر 1381 (24 صفحه، ‎از 125 تا 148).

وابسته‌ها

روضة العقول