دانشنا‌مه‌ی سوره‌های قرآن

‏دانشنامه‎ی سوره‌های قرآن
پدیدآوران	روح بخش، علي (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	دانشنامه‌ی سوره‌هایقرآنی
ناشر	ورع
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1389ش, مجلد2: 1389ش,
شابک	‎978-600-5930-01-6
موضوع	قرآن - دايرةالمعارف‏‌ها قرآن - بررسی و شناخت قرآن - تحقيق قرآن - سوره‌ها و آيه‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏

دانشنامه‎ی سوره‌های قرآن، اثر سید علی روح‎بخش، کتابی است به زبان فارسی در زمان معاصر که مؤلف در آن سعی نموده با کاوش در آثار تحقیقی بزرگان و همچنین با تدبر در آیات قرآن، مجموعه اطلاعاتی را که برای هر سوره وجود دارد گرد هم بیاورد؛ تا کسانی که می‌خواهند وارد تحقیق و تفسیر خود آیات بشوند ابتدا بتوانند اشراف علمی درستی نسبت به سوره‌های قرآن پیدا نمایند و با فضای کلی آیات قرآن آشنا شوند و بعد غواص و دریاب این دریای ژرف گردند.

ساختار

کتاب با مقدمه آغاز شده و به دنبال آن اطلاعات مربوط به تک‎تک سوره‌های قرآن کریم آمده است. نویسنده، مطالب مورد بحث خود درباره هرکدام از سوره‌ها را با استفاده از منابعی همچون: مجمع ‎البيان، جوامع الجامع، التحرير و التنوير، منهج الصادقين، قاموس قرآن، تفسیر نمونه، حجة التفاسير، أسباب النزول، نمونه بینات در شأن نزول قرآن، البرهان في تفسير القرآن، نور الثقلين، التمهيد في علوم القرآن و تفسیر سورآبادی تکمیل نموده است..

گزارش محتوا

نویسنده، مقدمه را به شیوه کار خود و معرفی آثار مورد استفاده‌اش اختصاص داده است.

در این مجموعه، همه سوره‌های قرآن از سیزده منظر مورد کاوش و بررسی قرارگرفته است. مناظر سیزده‌گانه سوره‌ها عبارتند از:

1. نام سوره: سوره‌های قرآن یا به نص پیامبر(ص) نام گرفته‌اند و یا به شیوع بین اصحاب ایشان و یا طبق جمله نخست آن‎ها. منابع این بخش عبارتند از: التحرير و التنوير، منهج الصادقين، قاموس قرآن و تفسیر نمونه.
2. تعداد آیات: با توجه به اختلافی که قراء در توقف بر جملات قرآن و به‌اصطلاح ایجاد آیه دارند، نظر قراء به‎تفکیک در این بخش آورده شده است. قرآنی که بیشتر در دسترس ماست، آیات آن طبق نظر قراء کوفه است و این بهترین نظر است؛ زیرا ظاهراً نظرات قراء کوفه تحت اشراف امام علی(ع) شکل گرفته است. منبع این بخش، دو کتاب تفسیر مجمع ‎البيان و جوامع الجامع است که هر دوی آن‎ها از مفسر کبیر شیخ طبرسی است.
3. تعداد کلمات و حروف: دقت مسلمانان در حفظ قران، آن‎ها را واداشته است تا حساب کلمات و حروف سوره‌های قرآن را جداگانه محفوظ نگه دارند. منبع این بخش تفسیر حجة التفاسير است. این کتاب نیز این مطالب را از کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی نقل کرده است.
4. محل نزول: تشخیص مکی و یا مدنی بودن سوره‌های قرآن در فهم معانی آن‎ها مؤثر است. سوره‌های مکی بیشتر روی اصول اعتقادی و سوره‌های مدنی بیشتر روی فروعات دینی متمرکز است. منابع این بخش عبارتند از کتب تفسیر مجمع‎ البيان، منهج الصادقين، نمونه و التحرير و التنوير.
5. ترتیب و تاریخ نزول: می‌دانیم که قرآن به‎ترتیب نزول، منظم نشده است، بلکه تنظیم آن‎ها بعد از نزول طبق دستور پیامبر(ص) صورت گرفته است. در این بخش شماره نزول و سوره‌های قبلی و بعدی که نازل شده‌اند و همچنین تاریخ نزول هریک ذکر شده است. منبع این بخش، کتاب تفسیر التحرير و التنوير و حجة التفاسير بوده است.
6. شأن نزول: بیشتر سوره‌های قرآن دارای شأن نزول واحدی نیستند. در این بخش، تنها به شأن نزول سوره‌هایی پرداخته شده است که به یکباره نازل شده‌اند. البته استثناء در مواردی اندک و به عللی، شأن نزول آیات نخست بعضی از سوره‌ها نیز ذکر شده است. منابع این بخش عبارتند از کتاب‌های: أسباب النزول، نمونه بینات در شأن نزول قرآن و تفسیر نمونه.
7. ارتباط با سوره قبل: ابتدای هر سوره‌ای با انتهای سوره قبل دارای رابطه‌ای است. این رابطه در هیچ روایتی توضیح داده نشده است. تنها با دقت در انتها و ابتدای سوره‌های قبل و بعد می‌توان به برداشتی در این رابطه رسید. منبع این بخش، بیشتر تفسیر مجمع ‎البيان است.
8. محتوای سوره: در این بخش، خلاصه‌ای از موضوعات کلی هر سوره آورده شده است. منبع این بخش تفسیر نمونه است.
9. فهرست کلی سوره: اهل سنت، معتقد هستند: در نماز، بعد از سوره فاتحه، تلاوت یک سوره کامل واجب نیست، بلکه می‌توان به تلاوت چند آیه که دارای مضمون واحد و کاملی باشد اکتفا نمود. به همین خاطر اهل سنت تلاش نموده‌اند تا بخش‎های مستقل هر سوره‌ای را معین کنند تا بتوانند از آن‎ها در نماز استفاده کنند و چون بعد از تلاوت هر بخش به رکوع می‌رفتند، هر بخش را به نام یک رکوع نامیدند؛ اما نویسنده در این دانشنامه از اصطلاح رکوع استفاده ننموده و به‎ اصطلاح «فهرست کلی» بسنده نموده است. آشنایی با بخش‎های قرآن، می‌تواند در فهم کلی سوره‌های قرآن بسیار کارایی داشته باشد. البته منظر هشتم - محتوای سوره - نیز بخش‎های مهم سوره‌های قرآن را بررسی می‌کند؛ اما اولاً: تکرار یک موضوع در چند جای سوره در بخش «محتوای سوره» مشخص نشده است، بلکه همه موضوعات یک سوره، جمع‎بندی شده و به‌صورت کلی بیان شده است؛ مثلاً اگر در چند جای سوره از احکام فقهی بحث شده است، به‌صورت کلی بیان شده است که در این سوره از این احکام فقهی بحث شده است؛ بدون تعیین جاها و ذکر میزان تکرار این موضوع. ثانیاً: تعیین بخش‎های قرآن ممکن است با نظرات مختلف، متفاوت تعیین شود؛ لذا هریک از دو منظر هشتم و نهم می‌تواند منابع متفاوتی برای تعیین موضوع‎های گوناگون سوره‌های قرآن باشد. منبع این بخش تحقیقات خود مؤلف است.
10. ارتباط آیات: قبل از مطالعه هر سوره‌ای بهتر است با اطلاع از ارتباط آیات سوره، اشراف کاملی نسبت به سوره پیدا نمود و حلقه اتصالی بین آیات را کشف کرد تا بتوان در مسیر تدبر قرآن موفق عمل نمود. منبع این بخش تحقیقات خود مؤلف است.
11. فضیلت قرائت: در این بخش، غالب روایاتی که در فضیلت سوره و یا فضیلت قرائت آن نقل شده است، همراه با توضیح (در صورت نیاز) آورده شده است. منبع این بخش، تفسیر مجمع‎ البيان و نور الثقلين است و برای توضیحات آن نیز بیشتر از تفسیر نمونه استفاده شده است.
12. کاربرد سوره: قرآن شفای همه دردهای جسمی و روانی است. بر همین اساس برای همه سوره‌های قرآن خواصی درمانی و مشکل‎گشایی ذکر شده است که مداومت بر قرائت این سوره‌ها و تصمیم برای عمل طبق مفاد آن‎ها موجب خواهد شد تا قاری به این خاصیت‎ها دست یابد. در میان این خواص قسمتی از آن‎ها که بیشتر مربوط به حل مشکلات دنیوی یا هنگام مرگ است، در بخش «کاربرد سوره» آورده شده است. منبع این بخش غالباً ً کتاب تفسیر «البرهان في تفسير القرآن» است. محدث بحرانی مؤلف «البرهان» بیشتر احادیث مربوط به کاربرد سوره‌ها را از کتاب «خواص القرآن» ذکر نموده است. غالب این احادیث بدون سند بوده و امکان بررسی صحت‎وسقم آن‎ها وجود ندارد؛ لذا باید به این احادیث به نیت رجا و امید به داشتن ثواب عمل نمود. بر اساس حدیث صحیحی که در منابع روایی وجود دارد اگر کسی طبق حدیثی که به او رسیده است عملی را انجام دهد خداوند ثواب آن کار را به او می‌دهد؛ هرچند آن حدیث از معصوم صادر نشده باشد. البته این قانون، شامل احادیثی که مجعول بودن آن‎ها قطعی است نمی‌شود.
13. نکته‌های سوره: در کنار اطلاعاتی که برای هر سوره‌ای که در مناظر قبلی ارائه می‌شود، اطلاعاتی نیز وجود دارد که در این قاب‌ها نمی‌گنجد، ولذا برای ارائه آن‎ها از عنوانی دیگر به نام «نکته» استفاده شده است. منبع این بخش بیشتر تفسیر نمونه است..

نویسنده درباره آخرین سوره قرآن (ناس) می‌گوید: نام این سوره از آیه نخست آن گرفته شده است و در روایات از این سوره به «قل أعوذ برب الناس» یاد شده است. تعداد آیات آن به‌اتفاق قاریان، شش آیه است و تعداد کلمات آن، بیست و تعداد حروف آن به هشتاد ختم می‌شود.

در اینکه این سوره مکی یا مدنی است اختلاف است و احتمال اینکه مکی باشد بیشتر است.

ترتیب نزول آن قبل از سوره فلق و بعد از سوره اخلاص و بیست‎ویکمین سوره قرآن از حیث نزول می‎باشد.

محتوای سوره از جهتی شبیه سوره فلق است و هر دو ناظر به پناه بردن به خداوند از شرور و آفات است؛ با این تفاوت که در سوره فلق انواع مختلف شرور مطرح شده، ولی در این سوره فقط روی شر وسوسه‌گران ناپیدا تکیه شده است.

این سوره دارای یک بخش است و فضیلت‎هایی برای آن ذکر شده است. در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که هرکس در نماز وتر معوذتین و «قل هو الله أحد» را بخواند، به او گفته می‌شود: ای بنده خدا! بشارت باد بر تو که خداوند نماز وتر تو را قبول کرد.

برای این سوره کاربردهایی ذکر شده که شفا از هر درد و در امان ماندن از شر جن از آن جمله است..

وضعیت کتاب

در این اثر دو جلدی، فهرست محتویات هر جلد در ابتدای آن و پاورقی‎ها به‌صورت پانویس در انتهای آن آمده است.

در انتهای جلد دوم چند فهرست فنی نیز ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.