دیوان نثار شیرازی

‏دیوان نثار شیرازی
پدیدآوران	نثار شیرازی، محمد بن علی‌بابا (نویسنده) طاووسي، محمود (مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان
ناشر	نويد
مکان نشر	ايران - شيراز
سال نشر	مجلد1: 1384ش,
شابک	‎964-358-318-X
موضوع	شعر فارسی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏7461‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

دیوان نثار شیرازی، مجموعه اشعار محمد بن علی‎بابا، متخلص به نثار شیرازی است که با تنظیم و تصحیح محمود طاووسی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز شده و در تنظیم شعرها، چنان‎که مرسوم است، به ترتیب الفبای قافیه و یا ردیف آنها نظر بوده و در دسته‎بندی نیز نخست قصیده‌ها و به دنبال آن، غزل‎ها و سپس مثنوی‎ها و مسمط و مخمس ترکیب و ترجیع‎بندها و در پایان نیز قطعه‌ها و رباعی‎ها که تعداد آنها زیاد نیست، آورده شده است..

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا شرح ‎حال نویسنده ذکر گردیده و در ادامه، به بیان ویژگی‎های شعر وی و چاپ کتاب، پرداخته شده است..

نثار در شعر بیشتر قصیده‎سراست؛ به‎طوری‎که در دیوان حاضر، حدود یک‎صد قصیده از وی آمده است؛ درحالی‎که تنها نوزوده غزل دارد. قصاید وی همچنان‎که رسم شاعران دوره قاجاریه است، بیشتر در مدح پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و ائمه اطهار(ع) و یا ستایش بزرگان روزگار شاعر است..

پس از قصیده، طبع وی بیشتر تمایل به قطعه دارد، اما چند مثنوی کوتاه و تعدادی مخمس و ترکیب‎بند و ترجیع‎بند و مطایبه و هجونامه نیز دارد. از لحاظ مطایبه و هجو، نثار از معدود شاعرانی است که در این کار، ید طولایی دارد و به هیچ‎کس رحم نکرده است؛ از وزیر مملکت فارس «مستشارالدوله» گرفته تا امام جمعه وقت و متولی آستانه حضرت شاه‎چراغ، همه را با تیغ برنده هجو خود، مورد انتقاد و هجوم قرار داده است..

نثار در قصیده‎سرایی از انوری، مسعود سعد و دیگر شاعران کهن پیروی کرده و در مواردی قدرت و توانایی شگرفی از خود بروز داده است. روی‎هم‎رفته، وی شاعری است توانا، زبان‎آور با محفوظات واژگانی عربی و فارسی بسیار. در اشعار خود با قدرت بسیار در برابر عمال جور ایستاده و با زبان تند و تیز خود، آنان را مورد حمله قرار داده است؛ برخی را با عناوینی مانند مبرزالدوله یاد کرده و در برابر کسانی چون ظل‌السلطان و دیگر قدرتمندان چنان ایستادگی کرده و لب به انتقاد گشوده که در آن دوره ظلم و استبداد، نشان تهور و پردلی بسیار اوست.

در شعرهای نثار بسیاری از وقایع فارس مورد بحث قرار گرفته که از نظر بررسی اوضاع اجتماعی آن روزگار منطقه، مفید فواید بسیار تاریخی است. قصیده‌ای درباره قحطی و کمبود و گرانی گندم و نان و اعتراض و آشوب مردم به انتصاب قوام‎الملک شیرازی به پیشکاری حکومت نظام‎السلطنه صاحب اختیار دارد که نتیجه آن اعتراض‎ها، به‎طوری‎که در شعر صراحت دارد، به عزل و اخراج قوام‎الملک از فارس منتهی می‌شود و اقدام حکومت به وارد کردن گندم برای مبارزه با قحطی. این قصیده که با مطلع:

راستی را کس نمی‌داند که میر کامکار

از کجا برد این همه تدبیر و حکمت را به‎کار

و سرانجام:

هم قوام‎الملک را چندی برای مصلحت		کرد در امر حکومت از تفضل پیشکار
این خبر چون منتشر گردید از غیرت فتاد		در روان خاص و عام شهر از هر سو شرار

که این قصیده در یک‎صدوسه بیت جریان آن وقایع را بازگو می‌کند.

نثار گاهی در قصیده‌های خود، تنها به ذکر وقایع بسنده نمی‌کند و نه‎تنها از حکومت، که به انتقاد از شاه نیز می‌پردازد. در قصیده‌ای نسبت به انتصاب بی‌مورد حکمرانانی چون مستشارالملک پرداخته، وی را مبرزالوزرا خوانده و به شکلی بسیار گویا، به پادشاه اعتراض کرده است:

وزیر مملکت فارس مستشارالملک

اگر به مسند جم تکیه کرده است رواست

و ادامه می‌دهد:

چه مستراح به ملک و چه متشار به ملک		به ملک حاصل هر دو عفونت است و وباست
تو شاه بین که مر او را وزیر خواند و نگفت		که هر سفیه نه اندرخور وزارت ماست
مشام شاه گرفته است ورنه می‌فهمید		که این کثافت سربسته مبرزالوزراست

این شعر سی بیت می‎باشد.

در جایی دیگر و انتقادی دیگر، به شاه معترض می‌شود که چرا در مدت یک سال، دو حاکم را در فارس منصوب و عزل می‌کند؛ درحالی‎که هنوز مرکب امضای انتصاب نخستین، خشک نشده است:

زکارهای شه و وضع ملک‎داری او		دلم شکسته شد و خاطرم ز غصه ملول
کس از ملوک ندیدم چو او که در شش ماه		کند دو حاکم منصوب خویش را معزول
همه خرابی ملک و همه تباهی خلق		ز نیت بد سلطان بود به نزد عقول
ملک شبان و رعیت رمه است و دشمن گرگ		رمه به حفظ شبان است روز و شب مشغول
شبان این رمه را در هلاک رمه خویش		چو گرگ گرسنه بینم همی حریص و عجول

خواننده خوب می‌داند که در آن عصر استبداد، کسی که شاه را «گرگ گرسنه» به این صراحت بخواند، باید از جان خویش گذشته باشد و از این قبیل سخنان تند و انتقادی و متهورانه در دیوان نثار کم نیست و همین سخنان بوده که سبب بی‌اعتنایی حکام و دربار نسبت به وی گردیده است..

شعاع‎الملک نوشته است: «الحق در قصیده‎سرایی، عنصری عصر بود و در هجایی، جامه اشعار سوزنی از قامتش قصر. اشعار زیادی گفته و گوهرهای نادره سخن را بسیار سفته». که البته هیچ به موضوعات محتوای شعرهای نثار اشاره‌ای نکرده است..

نثار با بیشتر بزرگان فارس نیز آشنایی و رفت و آمد داشته که به مناسبت‎های گوناگون، گاهی به مدح برخی از آنان پرداخته است. البته نثار بیشترین توصیف‎ها و مدح‎ها را برای کلب‎علی‌خان والی رامپور سروده است. نام برخی از این افراد که شاعر در توصیف آنان شعری سروده است، عبارتند از: معتمدالدوله فرهادمیرزا، ناصرالدین شاه قاجار، نواب علاءالدین‎خان هندی، آسوده شیرازی، احمد وقار شیرازی، میرزا علی‌نقی حکیم‎الممالک، شیخ‎الاسلام فارس، فرمان‎فرما، رکن‎الدین، یحیی‎ خان مشیرالدوله، حاجی میرزا حسین ‎خان، میرزا هدایت‎الله وزیر دفتر، احمد خان مؤیدالملک، میرمحبوب‎علی‌خان هندی، مشتاق‎علی‌خان، امین‎السلطان و مظفرالدین‎میرزا ولیعهد که در فهرست قصاید کتاب، به این مدیحه‌ها و صفحاتی از کتاب که این اشعار در آنها درج شده، اشاره شده است. البته در کنار این مدح‎ها، شاعر انتقادهای سخت و مطایبه‌ها و گاه هجویه‌هایی نیز برای برخی از شخصیت‎ها سروده که در دیوان حاضر، آورده شده است و همه را می‌توان در فهرست شعرها دید و در کتاب بدان‎ها دست یافت.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است.

مصحح کتاب سعی کرده است تا در بازنویسی شعرها، رسم‎الخط امروزی رعایت شود و ازآنجاکه شاعر، واژگان مهجور بسیاری را در شعرهای خود به‎کار برده، تا آنجا که ممکن بوده، برخی معنای واژگان را در زیرنویس آورده است. همچنین شاعر بسیاری از واژه‌های گویش‎های محلی فارسی، بوشهری و... را در شعرهای خویش به‎کار برده است که هم نشان‎دهنده توانایی وی در به‎کار بردن آنهاست و هم شاید مشکلی برای خواننده، که باز تا آنجا که می‌شده معنی برخی از آنها نیز در زیرنویس آورده شده است..

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.