تطور اجتهاد در حوزه استنباط: تفاوت میان نسخه‌ها

مؤلف می‎گوید: اگر مجتهدی کاملاً شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی آن و شرایط زمان و مکان، عرف، احوال انسان‎ها و نیاز جامعه آگاهی کامل داشته باشد، توانایی می‎باید تا به‎وسیله اجتهاد، قواعد فقهی را با مسائل جدید و مظاهر نوین زندگی همساز و هماهنگ کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/47 ر.ک: همان، ص47]</ref>‎.

وی در مقدمه در ضمن 22 شماره معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد، منابع اجتهاد، نقش اجتهاد در فقه و مباحث دیگری را مطرح کرده است. نویسنده معتقد است مجتهد به‎وسیله اجتهاد، احکام شرعی مسائل مستحدثه و فروع جدیدی را که دارای نص خاص در عناصر استنباطی نیست، با تکیه بر منابع معتبر شرعی استنباط و استخراج می‎کند. ازاین‎رو می‎توان گفت که اجتهاد نقش یک انقلاب تکامل‎بخش و پویش دائمی در ابعاد گوناگون اسلامی دارد تا پاسخگوی رویدادهای نوین جهان و نیازهای متغیر زمان و مظاهر زندگی باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/94 ر.ک: مقدمه، ص94]</ref>‎.

در بخش اول کتاب با رعایت سیر منطقی مراحل گوناگونی که اجتهاد در طول زمان پشت سر گذاشته در هشت دوره مطرح شده است. اولین دوره عصر پیدایش مبادی اجتهاد است. پیامبر پس‎ازآنکه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گردید، سیزده سال در مکه بود و سپس حدود ده سال در مدینه ماند و در طول این بیست‎وسه سال اصول فقه اجتهادی در ضمن آیات قرآن کریم بر او نازل شد. آیات نازله در مکه که تقریباً دوسوم قرآن را شامل می‎شود، معظم آن‎ها بیانگر احکام الهی و فرایض دینی نبود، بلکه شامل اصول اعتقادی مانند دعوت به توحید، ایمان به خدا و پیامبر و روز قیامت، بهشت، دوزخ و لزوم امامت و صفات آن‎ها و نیز وقایع و قصص عبرت‎انگیز امت‎ها و انبیای گذشته و مبارزات آن‎ها با طواغیب و نیز ارزش‎ها و معیارهای اخلاقی و... بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/104 ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص104]</ref>‎.

انواع اجتهاد از نگاه فقهای مذاهب اسلامی از دیگر مباحث کتاب است. انواع اجتهاد از نگاه اهل سنت عبارتند از: اجتهاد بر اساس ادله معتبر شرعی، اجتهاد بر اساس رأی و تفکر شخصی، اجتهاد بر اساس قیاس استحسان، اجتهاد بر اساس مصلحت‎اندیشی. برای هر یک از این‎ها زمان پیدایش، مکان پیدایش، عوامل پیدایش و مؤسسات و اختلاف در اعتبار بعضی از آن‎ها در بین فقهای اسلامی مطرح است که در کتاب‎های منابع اجتهاد از منظر فقهای اسلامی و منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی به‎طور مفصل بیان شده است. اجتهاد از دیدگاه امامیه نیز دارای پنج نوع است: اجتهاد نظری، اجتهاد عملی، اجتهاد اصولی، اجتهاد فقهی و اجتهاد تفریعی و تطبیقی<ref>ر.ک: همان، ص50-49</ref>‎.

در رابطه با آغاز پیدایش نظریه تعین تقلید از اعلم، به اعتقاد بعضی مسئله تقلید از اعلم، از روزگار شیخ الفقهاء شیخ انصاری (متوفی 1281ق) طلایه‎دار دوره پنجم مطرح شده است. ولی با توجه به بررسی‎هایی که نگارنده به عمل آورد، اذعان می‎نماید که مسئله را بعضی از فقها بعد از عصر تشریع (عصر رسول‎الله) عصر امامان مطرح کرده‎اند ولی به‎گونه تئوری نه عملی<ref>ر.ک: همان، ص228</ref>‎.