تطور اجتهاد در حوزه استنباط: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ' .' به '.')
    برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
    جز (جایگزینی متن - 'آیت‎الله' به 'آیت‌الله')
    خط ۴۵: خط ۴۵:
    نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‎دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‎های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: همان]</ref>‎.
    نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‎دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‎های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: همان]</ref>‎.


    کتاب با بیان زندگی‎نامه و ذکر برخی نظرات جدید و نوآوری‎های آیت‎الله جناتی در موضوعات مستحدثه و معرفی آثار ایشان آغاز شده است. ایشان سال‎ها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش‎های مستمری داشته‎اند و آن‎ها را با توجه به شرایط زمان، مکان، عرف و نیاز جامع (که تحول آن‎ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می‎باشند)، بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه‎ها و مصاحبه‎ها مطرح کرده و به بحث گذاشته‎اند و با ارائه نظرات جدید خود (که بیش از صد نظریه است) راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده‎اند. در این بخش از کتاب 66 نظریه ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/33 ر.ک: مقدمه، ج1، ص38-33]</ref>‎.
    کتاب با بیان زندگی‎نامه و ذکر برخی نظرات جدید و نوآوری‎های آیت‌الله جناتی در موضوعات مستحدثه و معرفی آثار ایشان آغاز شده است. ایشان سال‎ها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش‎های مستمری داشته‎اند و آن‎ها را با توجه به شرایط زمان، مکان، عرف و نیاز جامع (که تحول آن‎ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می‎باشند)، بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه‎ها و مصاحبه‎ها مطرح کرده و به بحث گذاشته‎اند و با ارائه نظرات جدید خود (که بیش از صد نظریه است) راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده‎اند. در این بخش از کتاب 66 نظریه ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/33 ر.ک: مقدمه، ج1، ص38-33]</ref>‎.


    به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/46 ر.ک: تمهید، ص46]</ref>‎.
    به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/46 ر.ک: تمهید، ص46]</ref>‎.

    نسخهٔ ‏۱۹ اوت ۲۰۱۹، ساعت ۲۲:۲۲

    ‏تطور اجتهاد در حوزه استنباط
    تطور اجتهاد در حوزه استنباط
    پدیدآورانجناتی، محمد ابراهیم (نويسنده)
    ناشرامير کبير
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1386ش , مجلد2: 1386ش ,
    شابک978-964-00-1096-9
    موضوعاجتهاد (اهل سنت)

    اجتهاد و تقليد - تاريخ

    اصول فقه - تاريخ
    زبانفارسی
    تعداد جلد2
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏167‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏ت‎‏6
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تطور اجتهاد در حوزه استنباط، نوشته محمدابراهیم جناتی (معاصر)، به بررسی موضوع اجتهاد و تحولات آن در حوزه استنباط از دیدگاه مذاهب اسلامی و به‎ویژه شیعه امامیه پرداخته است. این اثر در دو مجلد منتشر شده است.

    ساختار

    کتاب مشتمل بر چند مقدمه و سیزده بخش است:

    1. مقدمه در زندگینامه، دیدگاه‎ها و آثار نویسنده؛
    2. تمهید در پنج عنوان؛
    3. مقدمه در 22 عنوان؛
    4. سیزده بخش که بخش اول آن در جلد اول و باقی بخش‎ها در جلد دوم ارائه شده است.

    گزارش محتوا

    محمدابراهیم جناتی، از جمله فقهای نوپرداز و نواندیش است که در علم فقه و راه دشوار و صعب آن، برای تحکیم موازین اجتهادی و قواعد فقهی در عرصه استنباط و هماهنگ نمودن آن‎ها با مقتضیات و شرایط زمان و مکان و عرف و احوال انسان و نیاز جامعه، رنج و زحمت بسیار را بر خود هموار کرده است[۱]‎.

    نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‎دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‎های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد[۲]‎.

    کتاب با بیان زندگی‎نامه و ذکر برخی نظرات جدید و نوآوری‎های آیت‌الله جناتی در موضوعات مستحدثه و معرفی آثار ایشان آغاز شده است. ایشان سال‎ها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش‎های مستمری داشته‎اند و آن‎ها را با توجه به شرایط زمان، مکان، عرف و نیاز جامع (که تحول آن‎ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می‎باشند)، بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه‎ها و مصاحبه‎ها مطرح کرده و به بحث گذاشته‎اند و با ارائه نظرات جدید خود (که بیش از صد نظریه است) راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده‎اند. در این بخش از کتاب 66 نظریه ذکر شده است[۳]‎.

    به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است[۴]‎.

    مؤلف می‎گوید: اگر مجتهدی کاملاً شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی آن و شرایط زمان و مکان، عرف، احوال انسان‎ها و نیاز جامعه آگاهی کامل داشته باشد، توانایی می‎باید تا به‎وسیله اجتهاد، قواعد فقهی را با مسائل جدید و مظاهر نوین زندگی همساز و هماهنگ کند[۵]‎.

    نگارنده با اذعان به اینکه راه اجتهاد و استنباط در طول تاریخ، به‎طور یکسان و به‎گونه مطلوب پیموده نشده است، به ویژگی‎های نوین اجتهادی می‎پردازد و بازنگری و بازبینی مبانی استنباط را امری ضروری می‎پندارد[۶]‎.

    وی در مقدمه در ضمن 22 شماره معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد، منابع اجتهاد، نقش اجتهاد در فقه و مباحث دیگری را مطرح کرده است. نویسنده معتقد است مجتهد به‎وسیله اجتهاد، احکام شرعی مسائل مستحدثه و فروع جدیدی را که دارای نص خاص در عناصر استنباطی نیست، با تکیه بر منابع معتبر شرعی استنباط و استخراج می‎کند. ازاین‎رو می‎توان گفت که اجتهاد نقش یک انقلاب تکامل‎بخش و پویش دائمی در ابعاد گوناگون اسلامی دارد تا پاسخگوی رویدادهای نوین جهان و نیازهای متغیر زمان و مظاهر زندگی باشد[۷]‎.

    وی پس از تمهید و مقدمه، در سیزده بخش به بیان و تفصیل سیر تطور اجتهاد، از عصر پیدایش مبادی اجتهاد تا عصر پیدایش مذاهب گوناگون به سبب اختلاف فتاوای عالمان مذاهب اسلامی در حوزه استنباط و بیان نمونه‎هایی در زمینه تحول اجتهاد و تحول زمان می‎پردازد[۸]‎.

    در بخش اول کتاب با رعایت سیر منطقی مراحل گوناگونی که اجتهاد در طول زمان پشت سر گذاشته در هشت دوره مطرح شده است. اولین دوره عصر پیدایش مبادی اجتهاد است. پیامبر پس‎ازآنکه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گردید، سیزده سال در مکه بود و سپس حدود ده سال در مدینه ماند و در طول این بیست‎وسه سال اصول فقه اجتهادی در ضمن آیات قرآن کریم بر او نازل شد. آیات نازله در مکه که تقریباً دوسوم قرآن را شامل می‎شود، معظم آن‎ها بیانگر احکام الهی و فرایض دینی نبود، بلکه شامل اصول اعتقادی مانند دعوت به توحید، ایمان به خدا و پیامبر و روز قیامت، بهشت، دوزخ و لزوم امامت و صفات آن‎ها و نیز وقایع و قصص عبرت‎انگیز امت‎ها و انبیای گذشته و مبارزات آن‎ها با طواغیب و نیز ارزش‎ها و معیارهای اخلاقی و... بوده است[۹]‎.

    دوره گسترش استدلال در ابحاث اجتهادی از زمان مجتهد نوپرداز ابن ادریس حلی (متوفی 598ق) نوه دختری شیخ طوسی شروع شد و تا زمان استاد کل وحید بهبهانی (متوفی 1205ق) ادامه یافت. این دوره با در نظر گرفتن زمان آغاز کار ابن ادریس حدود 615 سال به طول انجامید[۱۰]‎.

    فرق نظریه تحول اجتهاد با نظریه تحول شریعت در بخش پنجم کتاب مطرح شده و در ذیل آن این عناوین مورد بحث قرار گرفته‎اند: تفاوت تحول اجتهاد با تحول شریعت؛ پذیرش تحول اجتهاد و نه تحول شریعت با تحول زمان؛ راه هماهنگ شدن شریعت ثابت با رویدادهای متحول زمان؛ طرح نظریه تحول اجتهاد در بیرمنگام انگلیس. [۱۱]‎.

    انواع اجتهاد از نگاه فقهای مذاهب اسلامی از دیگر مباحث کتاب است. انواع اجتهاد از نگاه اهل سنت عبارتند از: اجتهاد بر اساس ادله معتبر شرعی، اجتهاد بر اساس رأی و تفکر شخصی، اجتهاد بر اساس قیاس استحسان، اجتهاد بر اساس مصلحت‎اندیشی. برای هر یک از این‎ها زمان پیدایش، مکان پیدایش، عوامل پیدایش و مؤسسات و اختلاف در اعتبار بعضی از آن‎ها در بین فقهای اسلامی مطرح است که در کتاب‎های منابع اجتهاد از منظر فقهای اسلامی و منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی به‎طور مفصل بیان شده است. اجتهاد از دیدگاه امامیه نیز دارای پنج نوع است: اجتهاد نظری، اجتهاد عملی، اجتهاد اصولی، اجتهاد فقهی و اجتهاد تفریعی و تطبیقی[۱۲]‎.

    نویسنده در یکی دیگر از بخش‎های کتاب به شرایطی که مجتهد باید در حوزه استنباطی دارا باشد، می‎پردازد. شرایط اجتهاد بر دو نوع است: نخست، شرایطی که در تحقق اصل اجتهاد دخالت دارد و دوم شرایطی که در مطلوبیت اجتهاد به‎خصوص در حکومت اسلامی دخالت دارد. لازم به ذکر است که نباید بین این دو خلط شود، بلکه باید حد و مرز هر کدام مشخص گردد؛ زیرا خلط کردن بین آن‎ها و یا به حساب آوردن شرایط نوع اول را به‎عنوان شرایط نوع دوم نمایانگر فهمیده نشدن مطلب است[۱۳]‎.

    در رابطه با آغاز پیدایش نظریه تعین تقلید از اعلم، به اعتقاد بعضی مسئله تقلید از اعلم، از روزگار شیخ الفقهاء شیخ انصاری (متوفی 1281ق) طلایه‎دار دوره پنجم مطرح شده است. ولی با توجه به بررسی‎هایی که نگارنده به عمل آورد، اذعان می‎نماید که مسئله را بعضی از فقها بعد از عصر تشریع (عصر رسول‎الله) عصر امامان مطرح کرده‎اند ولی به‎گونه تئوری نه عملی[۱۴]‎.

    از جمله موضوعات بخش پایانی کتاب «تقریب منابع فقه از دیدگاه مذاهب» است. مؤلف در این مبحث با تصریح به این نکته که عالمان و فقیهان جامعه اسلامی اعم از اصولیان (مانند امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه، نخعیه، اوزاعیه، ثوریه و جریریه) و اخباریان (مانند حنبلیة، ظاهریه و...) در بخشی از مسائل نظری و فقهی اجتهادی دارای دیدگاه‎های مختلفی در برخی از مبانی و منابع احکام شریعت شوند، ولی آن‎گونه نیست که بین دیدگاه‎ها امکان تقریب نباشد. همچنین می‎افزاید: برای من که در این زمینه حدود بیست‎ودو مذهب را مورد بررسی قرار داده‎ام، ثابت شد که تقریب در بیشتر مبانی و منابع فقه اجتهادی بین آنان وجود دارد[۱۵]‎.

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و نمایه الفاظ هر جلد نیز در انتهای آن ذکر شده است.

    پانویس

    1. ر.ک: بی‎نا، ص95
    2. ر.ک: همان
    3. ر.ک: مقدمه، ج1، ص38-33
    4. ر.ک: تمهید، ص46
    5. ر.ک: همان، ص47
    6. ر.ک: همان، ص48
    7. ر.ک: مقدمه، ص94
    8. ر.ک: بی‎نا، ص95
    9. ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص104
    10. ر.ک: همان، ص275
    11. ر.ک: علی‎جان‎زاده، آمنه، ص49
    12. ر.ک: همان، ص50-49
    13. ر.ک: همان، ص50؛ متن کتاب، جلد2، ص205
    14. ر.ک: همان، ص228
    15. ر.ک: همان، ص311

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. بی‎نا، تازه‎های کتاب، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، اردیبهشت 1387، شماره 127، ص 90 تا 96؛ به آدرس اینترنتی:
      https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/581610
    3. علی‎جان‎زاده، آمنه، «پرونده دوم اجتهادپژوهی: تحلیلی از کتاب تطور اجتهاد در حوزه استنباط»، مجله: کتاب ماه دین، دی 1391، شماره 183، ص39 تا 50؛ به آدرس اینترنتی:

    https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/915352

    وابسته‌ها