شرح مثنوی (نعیم)

‏شرح مثنوی
پدیدآوران	محمد نعيم (نویسنده) اوجبی، علی (محقق)
عنوان‌های دیگر	مثنوي. شرح
ناشر	مجلس شورای اسلامي، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1387ش ,
شابک	‎978-964-6690-76-9
موضوع	شعر فارسی - قرن 7ق. - تاريخ و نقد
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5301‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏7‎‏ش‎‏4

شرح مثنوی، اثر محمد نعیم، با تصحیح و تحقیق علی اوجبی، یکی از شروح کاملی است که بر ابیات مشکله شش دفتر مثنوی‎ ترتیب یافته‎ است.

مصحح، مقدمه‎ای در ابتدای کتاب آورده و همچنان‎که در این مقدمه اذعان شده، مؤلف این اثر - که به‎‎ سال‎ 1091‎ق، کتابت شده - خود را «محمد نعیم» معرفی‎ نموده است. گویا‎ اطلاع زیادی از‎ زندگی مؤلف در دست نیست و آنچه از شخصی به نام محمد نعیم شاه‎جهان‎آبادی‎ در‎ تذکره «منتخب اللطائف» و نیز از محمد نعیم پنجابی در تذکره «مقالات الشعراء» میر علی‎شیر‎ قانع‎‎ تتوی نام برده شده است، مقصود شارح مزبور نیست.

شرح محمد نعيم بر‎ مثنوی،‎ صبغه‎ عرفانی دارد و او کوشیده است‎ ابیاتی را که به نظرش دشوار بوده است، در‎ قالب‎ تأویلات عرفانی و گاهی با استناد به روایات و نیز اقوال مشایخ صوفیه و منابع عرفانی‎، چون‎ فتوحات‎ ابن عربی، تشریح کند و گاهی تأویلات و تفسیرهایی‎ خلاف تفسیرهای مشهور ارائه می‎کند.

ویژگی دیگر این‎ شرح‎، آن است که ضبط ابیات مثنوی که شارح‎ ارائه می‎کند، گاهی بسیار‎ متفاوت‎ با‎ ضبط مشهور است و مهم‎ترین‎ ویژگی آن اینکه شرحی است بر تمام ابیات مشکله شش دفتر‎ که‎ به‎‎ زبان فارسی است.

در تصحیح این اثر ارزشمند، از دو نسخه‎ خطی‎ موجود استفاده شده است. شیوه تصحیح، التقاطی‎ است‎ و افزوده‎های‎ قیاسی مصحح‎ داخل ‎[] مشخص شده است.

در پایان‎ کتاب، در‎ کنار نمایه‎های فنی، تعلیقاتی در توضیح نکات مبهم، مآخذ اقوال و منابع روایات افزوده‎ شده‎ است و جهت سهولت استفاده، واژه‎نامه‎ای‎ نیز برای‎ آن‎ تنظیم‎ شده است.

مقدمه مصحح در 9 مبحث‎، بدین‎ شرح است: دورنمایی از حیات‎ مولانا، آثار مولانا، شکل‎گیری سرایش مثنوی و سبب‎ تألیف‎ آن، درون‎مایه و ساختار مثنوی، منابع مثنوی‎، شروح مثنوی، درباره شارح‎، ویژگی‎های‎ این شرح، دست‎نوشته‎ها و شیوه بازخوانی‎.

شیوه شارح‎ چنین‎ است که گاهی بیت یا‎ ابیاتی‎ مرتبط‎ به هم را‎ می‎آورد، سپس به تأویل‎ و تفسیر‎ و شرح آن می‎پردازد. در گزینش ابیات‎ مشکله، به ابیاتی پرداخته شده که قابل تأویل‎ و تفسیر‎ عرفانی است و به عبارتی، صبغه عرفان‎ در‎ آن پر‎رنگ‎تر‎ است‎. هر جا که شارح‎ مجال‎ یافته، به طرح مباحث عرفانی از منظر عقاید ابن ‎عربی پرداخته است؛ به‎گونه‎ای‎ که‎ این شیوه در جای‎جای کتاب‎ کاملا‎ مشهود‎ است‎ و از‎ یک شیوه پیروی‎ می‎کند‎. شرح ابیات، برخلاف اکثر شروح، طولانی و ملال‎آور نیست؛ هر جا حق مطلب ادا شده، کلام به‎ پایان‎ رسیده‎ و جانب ایجاز نگاه داشته شده است.

علاوه‎ بر‎ اهمیت‎ خود‎ شرح‎، بنا‎ به ویژگی‎هایی که اجمالا برشمردیم، تعلیقات آن، که مصحح افزوده است، بسیار سودمند و باارزش است. متن کتاب 376 صفحه است. تعلیقات یک‎صدوچند صفحه‎ای‎ آن زینت‎بخش این کتاب گشته و آن را برای هر مشتاق‎ مثنوی دلنشین‎تر و سودمندتر کرده است. وی در تعلیقات، به شرح‎ برخی مبهمات متن، مراجع آیات و احادیث به‎تفصیل، مآخذ‎ قصص‎ و اقوال مشایخ و بزرگان، نکات و رویدادهای تاریخی، ذکر ابیات مشابه‎ از مثنوی که بتواند به درک شرح بیت مزبور کمک کند و... پرداخته‎ است.

استخراج نمایه در متون، که اهمیت آن‎ کمتر‎ از تصحیح و تعلیق‎ نیست، یکی دیگر از امتیازات این کتاب است. آیات، احادیث و روایات‎ و اقتباسات قرآنی، امثال و اقوال، اشعار فارسی و عربی، نام‎ها، گروه‎ها‎، جای‎ها‎، کتاب‎ها، واژه‎نامه و اصطلاح‎نامه، نمایه‎های این‎ کتاب‎ را تشکیل می‎دهند و به سهولت استفاده از آن کمک می‎کنند.

منابع مقاله

بیگ باباپور، یوسف، «نگاهی به کتاب شرح مثنوی تألیف محمد نعیم»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه ادبیات، آبان 1388، ‎شماره 145 ‏ (5 صفحه، ‎از 89 تا 93)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/544826/