كربلاء في الأرشيف العثماني: تفاوت میان نسخه‌ها

'''كربلاء في الأرشيف العثماني'''، تأليف ديلك قايا به زبان عربی در رابطه با تاريخ نگاری كربلا در عهد عثماني در طول سال‌هاي 1843 الي 1872م است. اين اثر به جهت بررسی كتب و منابع آرشيوي كه مورد بررسی قرار داده است، حائز اهميت است.

نویسنده در مقدمه كتاب، به اهميت موضوع مورد بحث و علت انتخاب اين مقطع زماني اشاره كرده است: هنگامي كه میگوئيم "كربلا" اولين چيزي كه به ذهن میآيد، شهادت امام حسين(ع) نواده سيد ما محمد(ص) است. كربلا به موضوع مهمي در ادب عرب، ترك و فارس بدل گشت و از زمان شهادت امام حسين(ع) در نزد تمامي مذاهب اسلامی نوعي تقدس يافت. كربلا همچنين در ارتباطات عثماني - ايراني نيز به مكان مهمي تبديل شد. اين اهميت به سبب وضع ديني، سیاسی و جغرافیایی آن بود، لذا كربلا تنها به عنوان يك مكان ديني مهم شناخته نمى‌شد، بلكه در قرن نوزدهم به ميدان نزاع سیاسی بين دول عثماني و ايران بدل گرديد. مقطع زماني 1843 تا 1872م به لحاظ تلاش‌هاي دولت عثماني برا ي تطبيق اصلاحات بر سياست مركزي حائز اهميت است.

خلاصه‌ای از مطالب فصل‌هاي مختلف به ترتيب عبارت است از:

1- ساختار جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی كربلا اولين مطلبي است كه مورد مداقه قرار گرفته است. ساختار جغرافیایی عراق؛ مانند ديگر مناطق بر پايه آب‌ها و قنوات پايه‌ريزي شده است. كربلا از نهر فرات و قنات حسینیه آبياري مى‌شد. اقتصادش نيز بر مبناي زراعت و تجارت بنا شده بود. اين شهر از مهم‌ترين راه‌هاي تجاری بود كه موقعيت ويژه‌اي بر راه تجاری ممتد بين هند - اروپا و بصره - بغداد و ايران - حلب داشت. با حلول قرن 19 اهميت راه‌هاي گردشگري و تجاری منطقه بيشتر نيز شد. فراواني زوار شيعه نيز در تجارت آن بسيار مؤثر بودند. دولت عثماني با اهداف تجاری با برخی اصلاحات، شرايط امنيت و راحتي بيشتري را برای زوار فراهم آورد.

به لحاظ ساختار اجتماعی ابتدا ويژگى‌هاي اجتماع عراق و عشاير ساكن و بدوي و رابطه عشاير با دولت مورد بررسی قرار گرفته است. برای گسترش نفوذ دولت در كربلا كمك‌هاي ويژه‌اي به كربلا صورت گرفت. در پايان اين فصل از كتاب، جداولي نيز از مذاهب عشاير كربلا و ساير مناطق ارائه شده است كه بيانگر آن است كه به لحاظ جهت جمعيتي، غالب عشاير كربلا را شیعیان تشكيل میدهند.

2- اماكن مقدس موجود در كربلا و تطورات تاریخی ضريح‌هاي موجود در اين مكان‌ها و توصيفات و تزئنات به كار رفته در آنها و مساحت ضريح‌ها در ابتدا ذكر شده است. در ادامه تعميرات صحن‌هاي مقدس در نجف و كربلا مورد مطالعه قرار گرفته است. پيگيرى‌هاي ايران در رابطه با بازسازی‌ها و مخالفت دولت عثماني از مطالب جالب توجه است. در ادامه چگونگی اداره ضرائح و هداياي فراواني كه در آنها ريخته مى‌شد و نيز موقوفات و اشياء و كتب موجود در خزائن حرم [[امام على(ع)|اميرالمؤمنين(ع)]] به تفصيل ذكر شده است.

3- در بخش‌هاي مختلف اين فصل ارتباطات عثماني - ايراني در عراق و اطراف آن و مشكلات سیاسی ايجاد شده و نيز تأثيرات حادثه كربلا بر اين ارتباطات كه منجر به جنگ ايران عليه عثماني و در پايان معاهده ارز روم در سال 1847م گرديد، مورد مطالعه قرار گرفته است. ضعف دولت عثماني كه روز به روز رو به ازدياد بود، سبب تضعيف روابط مركز با مناطق ديگر مى‌گرديد، لذا تصميم به وحدت كربلا با مركز از خلال روابط گرفت. در اين جهت ورود دول اروپايي در منطقه را محدود نمود. سياست جديدي كه در كربلا پيش گرفت، در تنگنا قرار دادن ايران بود تا بدين ترتيب روابط ايران با كربلا را تقليل دهد. ايران نيز مشكلات ديگری را با دولت عثماني طرح كرده و يك جنگ ديپلوماسي را با عثماني آغاز نمود. اين جنگ يك نوع مواجهه با انگليس نيز - كه به سبب مشكله هرات در جنگ دائمي با ايران بود - به شمار مى‌آمد. ايران كه از رويارويي انفرادي با عثماني ناتوان بود، روسيه را به سوي خود جذب نمود. در نتيجه، جنگ ديپلوماسي در زمين ارز روم در طول سال‌هاي 1843 الي 1847م بين انگليس و عثماني از يك سو و روسيه و ايران از سوي ديگر درگرفت و از آن جا كه هيچ يك از طرفين نزاع به پيروزي نائل نشد، درگيرى‌هاي عثماني- ايراني برای سال‌هاي طولاني ادامه يافت.

4- پس از امضاي معاهده أرز روم در سال 1847م نيز نزاع بين دولت عثماني و ايران بر مسأله بسط نفوذ بر كربلا آغاز گرديد. سياست ويژه عثماني در احترام به علماي كربلا و تجليل از خاندان اهل‌بيت(ع) بهترين راه برای گسترش نفوذ در اين شهر بود. در اين زمان دولت عثماني اهتمام خاصی به عتبات عاليات نمود؛ اما برای ممانعت از گسترش انتشار مذهب شيعي توسط زوار و تجار ايراني سياست سخت‌گيري در اماكني را كه آنها از آن گذر می‌كردند، پيش گرفت. از ديگر مواردي كه به عنوان يك سلاح در طول سال‌هاي طولاني برضد ايران به كار گرفته شد، امراء و اسراء اخراجي ايراني بود كه اقامت آنها در كربلا تسهيل شد تا دولت هر زمان كه مايل بود، از اين قواي سري برضد حكومت ايران استفاده كند.

5- مهم‌ترين اصلاحات اداري در عهد مدحت پاشا انجام گرفت. او زمينه آسايش شیعیان - به عنوان عنصر اساسي منطقه - و ايرانياني را كه به منطقه سفر می‌كردند، فراهم آورد. خطوط ارتباطي و وسايل نقليه دريايي و خشكي را تدارکديد. همچنين اصلاحات مالي و عقود ويژه‌اي را وضع نمود تا ايرانيان احساس مساوات كنند.

از مطالب قابل توجه در اين كتاب گزارشاتي است كه از برنامه‌ريزي بيگانگان به طرق مختلف برای سلطه بر مناطق شيعه نشين حكايت مى‌كند. البته برداشت‌ها و تحليل‌هاي نویسنده - كه برخواسته از ديد مادي اوست - با لغزش‌هایی همراه است كه از جمله مى‌توان به ديدگاه او درباره علماي كربلا اشاره نمود. در صفحه 353 چنين مى‌خوانيم: «انگليس كه به اهميت كربلا و تأثيرگذاري علما به عنوان برجسته‌ترين طبقه در كربلا به خوبی واقف بود، به وصول وجوهات خمس و زكات و مساعدت‌هاي ديگری از سوي هند به علماء كربلا و نجف برای بسط نفوذش در مناطق تلاش مى‌كرد... اموال بسیاری زيادي در دست علماي كربلا جمع شده بود و لكن بسیاری از علماي اين شهر به تقسيم نمودن ثروت كربلا با علما و مردم ايران رغبتي نداشتند».

كتاب توسط حازم سعيد منتصر و مصطفي زهران از اساتيد دانشگاه الازهر با نظارت زكريا قورشون رئيس بخش تاريخ دانشگاه مرمره، از تركي به عربی برگردانده شده است. دو مقدمه به قلم زكريا قورشون و مؤلف در ابتداي كتاب آمده است. در پايان نيز فهرست‌هاي ذيل درج شده است: 1- مصادر به تفكيك خطي و چاپي 2- مطالب.

پيش از فهرست مطالب نيز سه الحاقيه ديده مى‌شود كه در آن در جداولي اسامي متصرفين و قائم مقام‌هاي كربلا و دو سند تاریخی آمده است. در پاورقینيز تنها منابع مطالب ذكر شده است.