المغرب في حلی المغرب

المغرب في حلی المغرب
پدیدآوران	منصور، خلیل (محقق) ابن سعید مغربی، علی بن موسی (نویسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1997 م
چاپ	1
موضوع	اندلس - تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏DP‎‏ ‎‏114‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏6‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

المغرب في حلى المغرب، تألیف ابن سعيد مغربى كتابى است به زبان عربى در موضوع تاريخ و جغرافياى اندلس و نيز تراجم رجال اين ديار.

ساختار

اين اثر؛ مشتمل بر شرح حالى كوتاه درباره مؤلف است و مطالب آن بر اساس كتاب‌هاى مختلف كه در واقع فصول كتاب را شكل مى‌دهند، تنظيم شده است. ذيل هر كتاب، كتب متعدد ديگرى قرار گرفته است.

گزارش محتوا

مهم‌ترين و مشهورترين كار ابن سعيد اتمام تأليف طولانى كتاب «المغرب» است. تأليف المغرب تنها توسط ابن سعيد نبوده، بلكه در طى يكصد و پنجاه سال و به دست شش نفر از علماى اندلس صورت گرفت و هر كدام پس از ديگرى آن را تصحيح نمودند. اولین فرد ابومحمد عبدالله بن ابراهيم بن الحجازى است كه در سال 530ق. كتابى به نام (المسهب في غرائب المغرب) كه موضوع آن، احوال ادباي اندلس از فتح عرب تا 530ق بود، را براى عبدالملك بن سعيد تأليف نمود. پس از او عبدالملك بن سعيد آن را تصحيح و تنقيح نموده و بخش‌هایى را به آن اضافه كرد. دو پسر عبدالملك، احمد و محمد نيز از مؤلفان اثر مذكور بودند. موسى بن محمد كه از عالم‌ترين افراد خانواده بنى سعيد بود، به اين كتاب قسمت‌هایى را افزود و سرانجام وضعيت نهایى آن به دست على بن سعيد به وجود آمد. گفته شده است كه ابن سعيد اين كتاب را در 641ق.در مصر به پایان برد. واقعيت اين است كه تأليف و تكميل اجزاي مختلف اين اثر تا سال‌ها پس از آن ادامه داشته و ظاهراً نسخه نهایى آن در ميان سال‌های 645 و647ق. در حلب تنظيم شده است. به گفته حاجى خليفه، المغرب در حدود 15 مجلد بوده است. هنوز همه اجزاي اين كتاب به دست نيامده است.

مؤلف در بحث از هر شهر و ديار ابتدا توضيحاتى جغرافيايى مى‌آورد، آنگاه به تاريخ منطقه مى‌پردازد و پس از ذكر ابناي ملوك از طبقات پنجگانه امرا، رؤسا، علما، شعرا و لفيف (نكته پردازانى از هر صنف كه صاحب نظم نيستند)، سخن به ميان مى‌آورد.

در تدوين مطالب اين اثر از سه نوع مأخذ استفاده شده است:

ديده‌ها (مخصوصاً در توصيف‌های جغرافيايى)، شنيده‌ها (به ويژه در نقل اشعار و سروده‌ها) و نيز نوشته‌های ديگران است. در مآخذ نوع اخير، المغرب مستند به كتاب‌های بسيار زيادي است كه در خلال متن از آنها ياد شده است. بعضى اجزاي المُغرب را ابن‌سعيد شخصاً تأليف كرده است، مانند اجزاي مربوط به تاريخ اخشيديان و ايوبيان. اين اثر به رغم عظمت و اشتهارش با نام‌های مختلف ياد شده است. خود ابن‌سعيد نام آن را المُغرب في حُلى المَغرب و المغرب في حلى المغرب في حلى اهل المغرب آورده است. سخاوي از المغرب في حلى المغرب و المغرب في محاسن المغرب به صورت دو كتاب مجزا و هر دو را از ابن‌سعيد ياد كرده است. حاجى خليفه به جز المُغرب كتابى با عنوان تاريخ مغرب و اثري ديگر با نام المغرب عن سيرة ملوك اهل المغرب به نقل از ابن‌خلكان به ابن‌سعيد نسبت داده است.

وضعيت كتاب

در اواخر سده گذشته، نخستين بار فولرس قسمتى از المغرب را در مورد طولونيان مصر با عنوان الدّر المكنون في حُلى دولة بنى‌طولون، با ترجمه آلمانى آن و در پى او تالكيست متن و ترجمه آلمانى قسمت مربوط به اخشيديان را با عنوان كتاب العُيون الدُعج في حُلى دولة بنى طُغج منتشر كرد. به مناسبت جشن صدمين زادروز آماري خاورشناس ايتاليايى، موريتس قسمت مربوط به جزيره سيسيل را با عنوان الالحان المُسَلّية في حلى جزيره صقليه به طبع رسانيد. جزء اول قسمت مصري المغرب را زكى محمدحسن با همكاری شوقى ضيف و سيده كاشف در 1953م. در قاهره به چاپ رساند. شوقى ضيف قسمت مربوط به اندلس را در 2 مجلد (1953م و 1955م) در قاهره منتشر كرد. جزء قاهره از المغرب با عنوان النجوم الزاهرة في حلى حضرة القاهرة به وسيله حسین نَصّار به مناسبت جشن هزاره بناي قاهره تصحيح و در 1970م در آن شهر چاپ شده است. با اين همه كار در مورد المغرب هنوز نسخه‌اي از برخى اجزاي آن به دست نيامده است. مثلاً از قسمت دوم كتاب كه مربوط به بلاد بربر است، چيزي شناخته نشده است. همچنين از بعضى اجزاي قسمت مصري كتاب تنها عنوان آن شناخته است. جزء آغازين قسمت اندلس (قسمت سوم كتاب) هنوز مفقود است. از نسخه‌اي به خط مؤلف كه به كتابخانه ابن عديم در حلب اهدا شده است و از دست كسانى چون صفدي و ابن‌دقماق گذشته، بخش‌های پراكنده‌اي مانده كه در 4 مجلد بزرگ در دارالكتب مصر نگهداري مى‌شود. بخشى از آن هم با برگ‌های نامنظم در كتابخانه بل‌صفوره در نزدیکى سوهاج مصر وجود دارد. اين نسخه‌ها اساس كارهای اخير در انتشار اجزاي المغرب قرار گرفته است. با آنكه يكى از محققان متأخر لحن ابن سعيد را در المغرب بيش‌از حد خودستايانه و متوجه بزرگ‌كردن خود و خانواده‌اش شمرده و ادعاهای او را بزرگ‌تر از محتواي اثرش دانسته است؛ اما ابن فضل‌الله عمري (د 749ق.)، كه مسالك خود را بسيار بزرگ‌تر و پرمغزتر از المغرب مى‌داند. ابن‌سعيد مكمل المغرب را به ابداع و دانايى بسيار ستوده است.

نسخه حاضر در برنامه همراه با پاورقى‌هاى آقاى خليل المنصور در دو جلد منتشر شده و در پایان هر جلد تنها فهرست منابع، مآخذ و نيز فهرست مطالب آمده است.

منابع مقاله

1. رحيم لو، يوسف، دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج3، ص692-685.
2. روحى ميرآبادى، على رضا، پژوهشى در باب جغرافى دانان اندلس و آثار آنها، آينه پژوهش، مهر و آبان1381، ش76.
3. مقدمه محقق.
4. متن كتاب.