التفسير و المفسرون في المغرب الأقصی

‏التفسير و المفسرون في المغرب الأقصی
پدیدآوران	اشقر، سعاد (نويسنده)
ناشر	دار السلام مؤسسة البحوث و الدراسات العلمية
مکان نشر	مصر - قاهره مغرب - فاس
سال نشر	مجلد1: 2010م , 1431ق ,
شابک	‎978-977-342-883-9
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

التفسير و المفسرون في المغرب الأقصی، اثر سعاد اشقر (معاصر)، کتابی است که نویسنده در آن به ورود مباحث تفسیری به مغرب (مراکش)، اهتمام علمای آن دیار به این مباحث و تألیفاتی که در این زمینه نگاشته شده، پرداخته است.

ساختار

کتاب حاوی مقدمه، تمهید، دو باب و یک خاتمه است. باب اول شامل مقدمه و دو فصل و باب دوم حاوی یک مقدمه و سه فصل است. مباحث این کتاب با توجه به سیر تاریخی نگاشته شده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه می‎گوید: بسیاری از علمای مسلمان نسبت به کتاب قرآن عنایت داشته و به دنبال کشف اسرار آن و درک آیاتی که نکته‎های ظریف در خود نهفته دارند، بوده‎اند؛ لذا دست به تألیف و تصنیفاتی در این‎باره زده‎اند. او معتقد است این حرکت علمی اختصاص به علمای مشرق حکومت اسلامی نداشته، بلکه عالمانی از مغرب حکومت اسلامی نیز در این حرکت علمی واردشده‎اند؛ لذا این اثر را به جهت روشن نمودن این حرکت نوشته است.

ایشان در ادامه، عللی را که باعث شد تا در این‎باره دست ‎به ‎قلم ببرد، برشمرده است.

در پایان مقدمه، به‎اختصار از محتوای کتاب سخن گفته است.

سعاد اشقر، در تمهیدیه، ابتدا یک بحث تاریخی مطرح نموده است؛ او از چگونگی ورود اسلام به مغرب (مراکش) و مراحل تغییر زبان آن‎ها سخن به میان آورده، سپس حرکت علمی دول اسلامی آن منطقه، یعنی ادریسیان (172-375ق)، مرابطین (430-541ق)، موحدین (541-668)، مرینیون (668-869ق)، سعدیون (915-1069ق) و علویون (1075-‎معاصر) را مورد بحث و بررسی قرار می‎دهد.

باب اول مشتمل بر مقدمه‎ای در باب پیدایش تفسیر در مغرب اقصی (مراکش) و دلیل کندی حرکت نگارش و تألیف در آنجاست.

هرچند که عالمان مغرب‎زمین نسبت به علم تفسیر اهتمام ویژه‎ای داشته‎ و این علم را در مراکز علمی، طی دو قرن اول و دوم هجری جای ‎داده و به فراگیری آن توجه نموده‎اند، اما زمان ورود تفسیر و مباحث آن به مغرب از مسائلی است که کتب و منابع به آن نپرداخته‎اند؛ بنابراین با مشکلی جدی در این‎باره مواجه هستیم. نویسنده در این قسمت از کتاب با ذکر تاریخچه‎ای از ورود علم تفسیر قرآن به این بخش از جامعه اسلامی می‎گوید: پیدایش علم تفسیر در مغرب اقصی در قرن پنجم صورت گرفته و دوران رشد و بلوغ آن در خلال دو قرن ششم و هفتم هجری بوده که توسط گروهی از مفسرین با عمل به شیوه‎های مختلف، نگارش‎های خیره‎کننده‎ای خلق شده که سهم بسزایی در این‎باره در جامعه اسلامی داشته‎اند؛ لکن شکل‎گیری علم تفسیر در این منطقه با حرکتی ضعیف صورت گرفته است. نویسنده دلایل این حرکت کند را سیطره فقه و فقها و روش‎های تربیتی و آموزشی مرسوم در آنجا می‎داند.

فصل اول از باب اول، به بیان مشارکت علمای مغرب (مراکش) در علم تفسیر اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش از کتاب به دنبال نمونه‎های کتب تفسیری بوده تا ثابت کند عالمان آن دیار نسبت به این علم نه‎تنها بی‎تفاوت نبوده، بلکه مشتاقانه دست‎به‎قلم شده و آثاری را از خود برجای نهاده‎اند. کتب تفسیری که نویسنده درصدد استخراج آنهاست، شامل اقسام شش‎گانه زیر است: تفسیر تمام سوره‎ها (تفسیر کامل)؛ تفسیر بخشی از قرآن (آیه، آیات، سوره یا چند سوره)؛ تفسیر مشکلات، متشابهات و آیات غریب قرآن؛ پرسش و پاسخ‎های تفسیری؛ حاشیه و تعلیقه بر تفاسیر مشهور یا خلاصه‎ای از آن تفاسیر؛ تألیفات دیگر در موضوع تفسیر.

اشقر، اقسام تفاسیر مذکور را در دولت‎های موحدان، مرینیان، سعدیان، علویان استقصا و به عدد 203 ختم نموده است. ایشان آثار چاپ‎شده را از آثار مخطوط تفکیک نموده و گاه ترجمه یک نویسنده و یا گزارشی از محتوای یک اثر را ارائه داده است.

سعاد اشقر، فصل دوم این باب را به عالمانی اختصاص داده که با علم تفسیر آشنا بوده، ولی آثاری از خویش در این موضوع به رشته تحریر درنیاورده‎اند؛ عالمانی از قرن پنجم تا دوران معاصر و از دولت مرابطین (430-541ق) تا زمان معاصر. در پایان این فصل ملحقات آمده که استدراکی از مطالب باقی‎مانده فصل می‎باشد.

در باب دوم به این موضوع اشاره شده که هرچند بسیاری از علمای مغرب (مراکش)، در موضوع تفسیر کتابی ننوشته‎اند و اثری از خود برجای نگذاشته‎اند، لکن معتقد بودند این علم دارای اهمیت ویژه‎ای است. نویسنده در ادامه گرایش‎های تفسیری رایج در آن مکان را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

سعاد اشقر در ابتدا فرق بین روش تفسیری و گرایش تفسیری را بیان کرده و در این‎باره می‎گوید: مقصود از گرایش (اتجاه) تفسیری، مجموعه آراء و افکاری است که در تفسیر دخالت دارند و در بندبند تفسیر جاری‎اند و مقصود از روش (منهج) تفسیری، شکل و قالب فنی‎ای است که از خلال آن، اتجاه تفسیری محقق می‎گردد.

نویسنده به دنبال این مقدمه، تفاسیر آن منطقه را از حیث گرایش تفسیری لغوی، صوفیانه (عرفانی) و اصلاحی سلفی، طی سه فصل مورد بررسی قرار داده است. ایشان معتقد است که مفسرین اندلسی برتری چشم‎گیری در زمینه نحو و لغت داشته‎اند؛ چنان‎که عنایت به نحو و لغت، همچون قاعده و اصلی است که روش آنها در تفسیر بر آن استوار است. در این‎باره قاضی عبدالحق بن عطیه غرناطی (متوفی 546) در تفسیر «المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز» و اثیرالدین ابوحسان غرناطی نفزی (متوفی 754ق) در تفسیر «البحر المحيط» از کسانی بوده‎اند که از نحو و لغت در تفاسیرشان بسیار استفاده نموده‎اند.

علمای مغرب (مراکش) نیز گرایش لغوی در تفسیر را شناخته و شهر سبته، محل تشکیل حلقات درسی در این‎باره بود. نویسنده در این‎باره تنها به «تفسير القرآن العظيم» ابن ابی‎ربیع سبتی (متوفی 688ق) اشاره می‎کند و می‎گوید: از میان مفسران مغرب اقصی، کسی را که در تفسیر با گرایش لغوی، صاحب تألیف باشد، جز ابن ابی‎ربیع نیافتیم. اشقر در ادامه، بخش‎هایی از کتاب ابن ابی‎ربیع را می‎آورد که ایشان اهتمام ویژه‎ای به مسائل لغوی، نحوی، شواهد شعری و بلاغت داشته است.

فصل دوم به گرایش صوفیانه (عارفانه) در آثار تفسیری مغرب (مراکش) اختصاص یافته است. نویسنده به نقل از ابن خلدون درباره تصوف می‎گوید: تصوف به معنای عکوف در عبادت و انقطاع الی الله تعالی و اعراض از زیبایی‎های دنیا و زهد ورزیدن از هر لذت و مال و مقامی که به شخص رو نماید و گوشه‎گیری برای درک بهتر عبادت است.

آثار عرفانی را می‎توان از حیث نظری، ارشادی و فیضی مورد بحث و بررسی قرار داد. در نوع اول، آیاتی از قرآن کریم بر نظرات صوفیانه تطبیق می‎شود؛ چنان‎که ابن عربی درباره آیه من يطع الرسول فقد أطاع الله (نساء: 80)، می‎گوید: خداوند در این آیه طاعت سول را طاعت خود دانسته؛ زیرا او جز از طرف خدا سخن نمی‎گوید، بلکه جز با خدا سخن نمی‎گوید، بلکه خداوند سخن نمی‎گوید جز از زبان او؛ زیرا او صورت خداست. در تفاسیر ارشادی عارف به معانی باطنی آیات اکتفا نمی‎کند، بلکه به معانی ظاهری آنها نیز اقرار دارد؛ چون آن معانی، قبل از معانی دیگر مراد خداوند می‎باشد. سهل بن عبدالله (متوفی 283) از علمای پیشگام در این حوزه است. مفسرانی چون سعدالدین تفتارانی، ابن عطاءالله سکندری و شیخ زروق نیز بر این عمل صحه گذاشته‎اند و برخی دیگر برای این نوع تفسیر شروطی را در نظر گرفته‎اند.

افرادی همچون عبدالرحمن فاسی (متوفی 1036ق) در «تفسير الفاتحة بالإشارة» و ابن عجیبه تطوانی (متوفی 1224ق) در تفسیر «البحر المديد في تفسير القرآن المجيد»، عالمانی از سرزمین مغرب (مراکش) هستند که از شیوه عرفان ارشادی در تفاسیر خویش بهره برده‎اند. نویسنده با ذکر نمونه‎هایی از این تفاسیر به این موضوع پرداخته است.

فصل پایانی باب دوم به تفسیر با گرایش اصلاحی سلفی که حرکتی نو در این علم است، اختصاص یافته است. در این نوع تفسیر، مفسر معتقد است مراد از قول و حکمت تشریع در عقاید و احکام بر وجهی است که ارواح را جذب و به عمل و هدایت سوق می‎دهد و سعی می‎کند مراد را به این وجه بفهمد. محمد عبده (متوفی 1323ق) از مهم‎ترین اشخاصی است که در این حرکت نقش داشته؛ لذا نویسنده به درج نظرات ایشان در این‎باره اهتمام ورزیده است. نویسنده در پایان این اثر نمونه‎هایی از تفاسیر مغربی (مراکشی) با گرایش اصلاحی سلفی را ارائه داده که از دو تفسیر «العشر الآي الأول من سورة المومنون»، تألیف محمد بن حسن حجوی (متوفی 1376ق) و «تفسير سور المفصل من القرآن الكريم»، تألیف عبدالله گنون (متوفی 1410ق) استخراج شده است.

در خاتمه خلاصه‎ای از محتویات کتاب ارائه شده است.

وضعیت کتاب

آدرس آیات در متن و در انتهای آنها قید شده و پاورقی‎ها به ذکر مستندات مطالب کتاب اختصاص یافته است.

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.