الفرائض

‏الفرائض
پدیدآوران	ثوری، سفیان بن سعید (نويسنده) حداد، محمود بن محمد (زیر نظر)
ناشر	دار العاصمة
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	مجلد1: 1410ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

الفرائض، اثر ابوعبدالله سفیان بن سعید ثوری (97-161ق) کتابی است در یک جلد به زبان عربی با موضوع حدیث و فقه. نویسنده در این کتاب به بیان شقوق مختلف مباحث مربوط به ارث و سهم هریک از اقربا و اقوام در آن می‎پردازد. این کتاب به روایت محمد بن سلیمان بن حارث واسطی از شیوخش از نویسنده است و با تخریج ابوعبدالله عبدالعزیز بن عبدالله هلیل تحت اشراف ابوعبدالله محمود بن محمد حداد، چاپ شده است.

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در 91 روایت است.

گزارش محتوا

کتاب با بیان اصول و مسائل فرائض در ارث شروع می‎شود و سپس به ترتیب به بیان مسائل مربوط به سهم‎الارث در فرض‎های متفاوت مانند اکدریه (صورت این مسئله چنین است‎: هنگامی‎که زن بمیرد و شوهر، مادر، خواهر و جد او زنده باشند، در این صورت سهم زوج نصف و سهم مادر یک‎سوم و سهم خواهر نصف و سهم جد یک‎ششم ‎ ‎مال است‎. گفته‎ شده این مسئله ازاین‎جهت به مسئله اکدریه مشهور شده است که عبدالملک بن مروان آن را از فردى به نام اکدر پرسید. فتاواى فقهاى اهل سنت بلکه‎ تابعین‎ در‎ این مسئله مختلف است. این‎ مسئله‎ از‎ فروع عول است، حتى اگر قائل نباشیم که جد متوفا در اینجا سهمى دارد؛ زیرا سهم زوج یک‎دوم و سهم خواهر‎ یک‎دوم‎ و سهم مادر یک‎سوم است و درنتیجه ترکه‎ گنجایش‎ این فروض را ندارد، چه رسد به این‎که یک‎ششم مال را هم از آن جد بدانیم.) ارث همسر و پدر و مادر، دختر و نوه دختر پسری و خواهر، خوهران مادری و مادر، دختر و خواهر، همسر و مادر و برادران، دختر برادر و عمه، عموزادگانی که یکی‎شان پدری باشد، جد، جده، و موالی، می‎پردازد. مثلاً در یکی از فرض‎های کتاب که با عنوان «باب ابنة و ابنة ابن و أخت» می‎خوانیم: حدثنا عبدالوهاب بن عیسی الواسطی، ثنا ابن مهدی، عن سفیان الثوری، عن أبی قیس، عن هزیل بن شرحبیل قال: جاء رجل، إلی أبی موسی الأشعری، فسأله عن ابنة و ابنة ابن و أخت؟ فقال: للبنت النصف، و لابنة الابن النصف: و ائت عبدالله بن مسعود فإنه سیتابعنا ثم ائتنی.

فأتی عبدالله فسأله فقال: قد ضللت إذا و ما أنا من المهتدین، لأقضین فیها بقضاء رسول‎الله صلی‎الله‎علیه [و آله] و سلم: للبنت النصف و لابنة الابن السدس و ما بقی فللأخت.

فأتی ابا موسی فأخبره فقال: لا تسألونی عن شئ مادام هذا الحبر فیکم. ماجرای این روایت درباره تقسیم ارث در فرضی است که وارثان یک دختر، نوه دختر پسری و یک خواهر باشند. در این روایت ابتدا ابوموسی اشعری به سؤال‎کننده می‎گوید: نیمی را باید به دختر داد و نیم دیگر را به نوه دختر پسری. ولی وی را به عبدالله بن مسعود نیز ارجاع می‎دهد تا مسئله را از او بپرسد: عبدالله مسعود که پیش‎تر همین حکم را می‎داده متوجه می‎شود که اشتباه می‎کرده و لذا حکم درست را این‎گونه بیان می‎دارد که: نیمی را باید به دختر داد و یک‎ششم را به نوه دختر پسری و مابقی از آن خواهر میت است. هنگامی‎که پرسشگر برای بیان جواب ابن مسعود نزد ابوموسی می‎رود و ابوموسی پاسخ ابن مسعود را می‎بیند می‎گوید: تا زمانی که این حَبُر (یعنی عالم) در میان شماست، از من سؤال نپرسید.

وضعیت کتاب

فهارس احادیث مرفوعه و ابواب کتاب به ترتیب در انتهای آن ذکر شده است. صفحات 13 تا 16 کتاب، حاوی رونوشت نسخه خطی کتاب است.

نکته قابل‎توجه در این کتاب این است که آن را باغَندی از اساتیدش از ثوری روایت می‎کند. در اینجا سؤال پیش می‎آید که آیا ثوری این کتاب را تصنیف کرده است یا باغندی آن را از روایت ثوری جمع کرده است؟ یا این‎که ثوری آن را تصنیف کرده ولی برای باغندی فراهم نشده که همه آن را از شیخ واحد استماع کند و ازاین‎رو متفرقاً آن را استماع کرده است؟ و سؤال دیگر این‎که آیا این کتاب از کتاب الجامع وی گرفته شده؟ اگر این‎طور است از جامع کبیر گرفته شده یا صغیر؟ درهرحال پاسخ به این پرسش‎ها در نهایت سختی است.

این کتاب از روی نسخه خطی کتابخانه ظاهریه در مجموعه 38 / ق 27-36 گرفته شده است.

منبع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. سبحانی تبریزی، جعفر، عول در فرائض، مجله فقه اهل‎بیت، پاییز 1387، شماره 55؛ درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز) به آدرس:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/359578