قاضی عبدالجبار بن احمد

قاضی عبدالجبار بن احمد

نام	قاضي عبدالجبار بن احمد
نام‌های دیگر	عبد الجبار بن أحمد بن عبدالجبار بن أحمد بن الخليل القاضي أبو الحسن الهمذانيّ الأسدآباذي‏ اس‍ت‍ر آب‍ادي‌، ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د اس‍دآب‍ادي‌، ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ال‍ه‍م‍دان‍ي‌ ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د ق‍اض‍ي‌ ال‍ق‍ض‍اة ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د
نام پدر
متولد
محل تولد	/ 359ق
رحلت	/ 415ق
اساتید
برخی آثار	تنزيه القرآن عن المطاعن تثبيت دلائل النبوة متشابه القرآن
کد مؤلف	AUTHORCODE01249AUTHORCODE

قاضی عبدالجبار بن احمد، متوفی 415ق، پیشواى معتزلیان در عصر خود بود و در فقه، از مذهب امام شافعی پیروى مى‎کرد. کتاب «تثبيت دلائل النبوة»، مهم‎ترین اثر اوست و از شاگردان او افراد بزرگی چون سید مرتضی، شیخ طوسی و ابوالقاسم تنوخی را می‎توان نام برد. ابواسحاق ابراهیم بن عیاش، از جمله تأثیرگذارترین افراد بر وی بود.

قاضی عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار بن احمد بن خلیل بن عبدالله قاضی ابوالحسن همدانی اسدآبادی، اهل شهر کوچکی از غرب ایران در مسیر منتهی به بغداد، واقع در جنوب غربی همدان است. به احتمال زیاد وی در اوایل دهه 930م، در خانواده کم‎بضاعتی به دنیا آمده است. ابوحیان توحیدی (متوفی 1023م) او را فرزند یک برزگر می‎خواند. بااین‎حال، عبدالجبار از دون‎پایگی به جایگاه مرتفعی به‎عنوان یک نویسنده، متکلم و فقیه رسید. ذهبی (متوفی 1348م) او را «علامه متکلم» و «از بزرگان شافعیه» می‎نامد. اینها عبارات ستایش‎آمیزی از طرف کسی است که از نظر عقیدتی مخالف مکتب کلامی عبدالجبار است. سیره‎نویسی مانند حکیم ابوسعد بیهقی جشمی (یا جشومی متوفی 1150م)، بیشتر با معتزله ابراز همدردی می‎کند و می‎گوید «من نمی‎توانم به معنای واقعی کلمه جایگاه او را در پاک‎طینتی و مقام عالی او را در علم بیان کنم». اما مدایح ذهبی و جشمی در مقابل ستیزه‎های توحیدی قرار می‎گیرد. وی در کتاب «مثالب الوزيرين» خود، عبدالجبار را غلام صاحب بن عباد می‎خواند و او را یک مقام درباری فاسد که هیچ محذور اخلاقی ندارد، وصف می‎کند. توحیدی در کتاب «الإمتاع و المؤانسة» خصمانه‎تر برخورد می‎کند و او را به فساد و طمع و کندذهنی و لواط متهم می‎سازد. ابن حجر عسقلانی (متوفی 1449م) نیز تا حدی با اتکا به رأی توحیدی از عبدالجبار انتقاد می‎کند و او را یکی از غلات معتزله می‎نامد. وی در ادامه می‎نویسد: «عبدالجبار مال بسیاری به دست آورد؛ به‎گونه‎ای که در وسعت مال به قارون شباهت داشت. بااین‎حال در باطن فاسد و خبیث الاعتقاد و قلیل الیقین بود». بدین ترتیب تعارض شدیدی بر سر شخصیت عبدالجبار در منابع وجود دارد. این منابع تنها بر سر مسائل معمولی و عادی زندگی قاضی عبدالجبار با هم توافق دارند. در این زمینه توافق وجود دارد که عبدالجبار پس از ترک موطنش برای تحصیل به قزوین، رفت. عبدالجبار در سال 920م، برای ادای حج به مکه رفت (و البته دوباره در سال 989م، آن را تجدید کرد). سپس تحصیل خود را در همدان (در سال 951م) و اصفهان (956م) ادامه داد.

در طول این دوره عبدالجبار در کلام، اشعری‎مذهب، ولی علاقه اولیه‎اش به فقه بود. این وضعیت پس از ورود وی به بصره در سال 958م، تغییر کرد. بصره که مرکز مکتب اعتزال بود تا مدت‎ها پس از اینکه مرگ معتزله از لحاظ سیاسی در اوایل دوره عباسی فرارسید، هنوز به‎عنوان مکان مهمی برای این مکتب کلامی باقی مانده بود. ابوبکر انباری جزو معلمان معتزلی عبدالجبار بود، اما کسی که بیشترین تأثیر را بر عبدالجبار گذاشت ابواسحاق ابراهیم بن عیاش (متوفی 996م) بود.

آثار

قاضی در بغداد مشغول نقل حدیث بود و آثار مهمی در فقه، کلام، حدیث و تفسیر تدوین کرد، مانند:

1. الأمالي؛
2. تنزيه القرآن عن المطاعن؛
3. متشابه القرآن؛
4. التفسير؛
5. طبقات المعتزلة؛
6. المغني في أبواب التوحيد و العدل؛
7. الأصول الخمسة؛
8. تثبيت دلائل النبوة (مهم‎ترین اثر قاضی است).

باآنکه عبدالجبار از نظریه‎پردازان مهم اهل سنت است، به دلیل اعتقاد اعتزالی، او را متهم به بدعت‎گرایی و غلو کرده‎اند. ردیه‎ها و شبهات او بر مبانی فکری شیعه در کتاب‎های المغني و تثبيت دلائل النبوة، چنان بود که سید مرتضی به تألیف کتاب الشافي پرداخت تا به وی پاسخ دهد.

شاگردان

از شاگردان او افراد بزرگی چون سید مرتضی، شیخ طوسی و ابوالقاسم تنوخی را می‎توان نام برد. حتی شیخ مفید در مجلس درس او حاضر می‎شد و در یکی از این مجالس بود که شیخ مفید به‎مناسبت نظر قاضی درباره حدیث غدیر و غار پاسخ او را داد؛ به‎گونه‎ای که قاضی از جواب دادن به شیخ عاجز شد و در حضور علما شیخ را به‎جای خود نشاند و او را به مفید ملقب کرد.

منابع مقاله

دائرةالمعارف طهور، «فراز و فرود قاضی عبدالجبار معتزلی (سقوط عبدالجبار)»، ترجمه: سید مهدی حسینی اسفیدواجانی، به آدرس اینترنتی: http://tahoor.com/fa/Article/View/114447