مظهر العجایب

‏مظهر العجایب
پدیدآوران	عطار، محمد بن ابراهيم (نويسنده) خوشنويس، احمد (مصحح)
عنوان‌های دیگر	مظهر الأسرار
ناشر	سنايي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1376ش,
شابک	‎964-6290-03-5
موضوع	شعر فارسي - قرن 6ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏5047‎‏‏

مظهر العجایب مثنوی فارسی منسوب به فریدالدین عطار نیشابوری (متوفی 618ق)، در ذکر فضائل امام علی بن ابی‎طالب(ع) و کرامات آنحضرت سروده شده است. مظهر العجایب از القاب امیرالمؤمنین علی(ع) است. در انتهای کتاب نیز یکی دیگر از آثار عطار با نام «مظهر الأسرار» به چاپ رسیده است. این اثر با مقدمه و تصحیح احمد خوشنویس منتشر شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح در معرفی عطار و آثار او آغاز شده است. سپس متن مظهر العجایب و مظهر الأسرار به تفکیک ارائه شده است.

گزارش محتوا

به عقیده سعید نفیسی مظهر العجایب (مثنوی نزدیک به نه هزار بیتی است) همانند لسان الغیب، جواهر الذات، بی‎سر نامه، هیلاج نامه، اشترنامه، مواعظ یا ترجمه احادیث، خیاط نامه، کنز الاسرار و کنز الحقایق اشعار بسیار سست دارد و گوینده آن شیعه است و به همین جهت به‎هیچ‎وجه به فریدالدین عطار مربوط نیست. ایشان می‎گوید هیچ تردیدی نیست که این اشعار متعلق به مردی است که از جعال قرن نهم به شمار می‎رود و خود را فریدالدین محمد عطار می‎خواند و از مردم تون بوده و در مشهد می‎زیسته است.

برخی از محققین معتقدند که اشعار عطار به لحاظ تفکرات شیعی سیر تکاملی دارد و او در مقطعی از زندگی شیعه می‎شود و «مذهب خود را در دو اثر آخرش مظهر العجایب و لسان الغیب به‎صراحت آشکار می‎کند. مثنوی مظهر العجایب نمودار اوج تعالی و تکامل باور این عارف بزرگ است. این مثنوی کلاً درباره امام علی(ع) و بر حق بودن او و فرزندانش است».

صاحب روضات الجنات درباره عطار می‎گوید: ایشان در مراتب اظهار ولایت و محبت نسبت به خاندان علی(ع) بین افراط و تفریط است؛ گاهی به اقتضای عشق فطری و محبت باطنی (نسبت به خانواده عصمت) مورد توهم غالی بودن و گاهی به مراعات تقیه که به مدح و ثنای اهل سنت پرداخته، محل توهم سنی بودنش می‎گردد و بعد می‎گوید: و لن یصلح العطار ما افسد الدهر.

مظهر العجایب را صاحب کشف الظنون و جمعی از تذکره‎نویسان و صاحب ریحانة الأدب نیز از تألیفات شیخ دانسته‎اند؛ و شیخ در کتاب لسان الغیب که به گفته مرحوم قزوینی در مقدمه تذکرة الاولیاء، آن را در مکه نظم کرده است، در اشاره به این کتاب می‎گوید: یا بمظهر کن زمانی گوش تو***تا به تو پیوند گردد هوش تو

و نیز می‎فرماید: مظهرم مدح و ثنای حیدر است ***قطره از بحر حوض کوثر است.

شاید هم تهدیدات و محرومیت‎ها سبب گرایش عطار به تشیع بود: «شیخ عطار باوجود ترغیب مردم به دوری از تعصبات مذهبی، در ایام پیری از تعصب‎پیشگان و مذهب‎گرایان وطنش خراسان، عذاب و مشقت، تعقیب و تهدید و محرومیت‎های شدید و زیادی دید و از خانه و جای و دیار عزیزش بیرون کرده شد. سبب روی دادن چنین واقعه مدهش، در روحیه مذهب تشیع، تألیف نمودن مثنوی «مظهر العجایب» و ستایش نمودن خصلت‎های نجیب و نیک خلیفه چهارم علی بن ابی‎طالب در آن بوده است». البته سعید نفیسی آن را از تألیفات او نمی‎شمارد.

مصحح کتاب نیز دلایل انتساب مظهر العجایب به شیخ را این‎گونه تبیین می‎کند: گرچه برخی از نویسندگان و ادبای معاصر در انتساب این کتاب به شیخ تردید دارند؛ ولی ما دلایلی داریم که این کتاب مسلماً از آثار شیخ است و آن این است:

1. شیخ در چند جای این کتاب اشاره به بزرگان و متقدمین عرفای سلف نموده و نام آنان را ذکر می‎کند که نام آنان در اغلب تذکره‎های بعد از زمان شیخ برده نشده و فقط نام آنان در تذکرة الاولیای عطار دیده می‎شود: مانند داود طایی، حبیب عجمی، احمد خضرویه و ابوتراب نخشبی و یحیی معاذ و... .
2. پس از اینکه نام عرفا و صوفیه قدیم را که در تذکرة الاولیاء از عرفا و مشایخ قدیم به‎طور نثر ذکر کرده، عیناً در این کتاب به نظم آورده است؛ مانند داستان ملاقات داود طایی با امام جعفر صادق(ع) که در تذکرة الاولیاء ذکر کرده در مظهر العجایب عین داستان را با نظم چنین می‎گوید:

   جعفر صادق امام خاص و عام***مقتدای خلق و مفتی کلام

   دایم آن سلطان دین در خانه بود***کز درش خلق و جهان بیگانه بود

   یک شبی داود طایی پیر راه***آستان بوسید و آمد پیش شاه

   کرد او چون بر امام دین سلام***گفت ای در دین احمد با نظام

   تو مرا بحر عرفان پنده ده***بر دلم از پند خود پیوند ده

   شاه گفتش ای سلیمان زمین***علم شرعت هست در زیر نگین

   زاهد وقتی و دولت باشدت***خود به پند من چه حاجت باشدت

   پس امام دین بگفتش این جواب***من همی‎ترسم در آخر از عذاب

   اندر این ره خود نسب ناید بکار***طاعت و زهد و ورع داری بیار

   من همی‎ترسم پس ای داود ازین***تا نباشد حال من فردا چنین... .

3. با قطع‎نظر از سبک گفتار، اساساً این کتاب را از لحاظ شیوه عرفانی نیز می‎توان از شیخ دانست و ممکن است سلیقه نظم و شعر در حالات مختلف و سنین عمر یک نفر عالم تغییر کند و چون همان‎طور که مرحوم قزوینی در مقدمه تذکرة الاولیاء چاپ نیکلسن اظهارنظر نموده، چون نظم مظهر العجایب در اواخر عمر عطار و سنین کهولت و پیری شیخ بوده، لذا مرتبه سخن شیخ در این کتاب با آثار دیگر او فرق زیادی دارد.

   اشعار مظهر العجایب با مدح و تنزیه پروردگار آغاز شده است:

   آفرین جان آفرین جان جان***آنکه هست او آشکارا و نهان

   در مقام لایزالی آشکار***در درون عاشقان بی‎قرار

   آسمان یک پرده از اسرار او***وین زمین یک نقطه از پرگار او

   ای منزه از همه بود و نبود***وی مبرا از همه گفت و شنود....

4. و مثنوی را مزین به مدح رسول‎الله(ص) می‎کند:

   آن محمد ختم و خیر المرسلین***آن محمد نور رب‎العالمین

   آن محمد مخزن اسرار شرع***جبرئیل از خیل او پوشیده درع....

5. سپس در نعت شاه اولیا علی(ع)، صداقت و راست‎گویی را اولین ویژگی آنحضرت می‎شمارد:

   دین اگر خواهی سخن را راست‎گو***باش تابع بر امام راستگو

   شهسوار لو کشف شیر خدا***از خدا دانی جهان را رهنما

   آن امامی کو بحق اسرار گفت***گفت با منصور و هم با دار گفت

   مصطفی سر خدا با او بگفت***از حقایق ذره‎ای کی او نهفت

   مصطفی اسرار حق از وی شنفت***هم از او بشنید و هم با او بگفت.

6. و با توضیح نام کتاب، علی(ع) را مظهر همه عجایب دانسته چنین می‎سراید:

   من کتب بسیار دارم در جهان***لیک مظهر را عجایب نیک دان

   مظهر کل عجایب حیدر است***در میام سالکان او رهبر است

   ختم کردم این کتب بر نام او***زآنکه دارم مستی‎ای از جام او... .

7. و با ذکر حکایات و داستان‎ها بر جذابیت کتاب می‎افزاید؛ از جمله این داستان‎ها قصه شیخ شقیق بلخی و هارون‎الرشید است. در این ابیات شیخ پس از بیان فضائل علی(ع)، هارون‎الرشید را به امام موسی کاظم(ع) که امام زمانش است ارجاع می‎دهد. ذکر این حکایات گریزی به بیان فضائل علمی و معنوی علی(ع) به سایر ائمه(ع) است. شاعر در این ابیات امام موسی کاظم(ع) را سرچشمه علم و مصداق «حق الیقین» دانسته است:

   رو به پیش موسی کاظم به حلم***زآنکه او باشد بمعنی کان علم

   رو به پیش موسی کاظم بحرف***جان خود را در ره او ساز صرف

   رو به پیش موسی کاظم ببین***در جمالش نوری از حق الیقین... .

اما مثنوی دیگر منسوب به عطار «مظهر الاسرار» است که در انتهای کتاب ارائه شده است. «مظهر العجایب» در بحر رمل و «مظهر الأسرار» در بحر هزج سروده شده‎اند و بدون استثنا اشعار بد و غلط و ناخوشایند و تکرار مکررات فراوان دارند. در آغاز «مظهر الاسرار» به چند کتاب خود هم اشاره کرده‎ است.

وضعیت کتاب

در انتهای اثر نام برخی از آثاری که در نگارش مقدمه مصحح از آن‎ها استفاده شده، فهرست اعلام و فهرست مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه مصحح و متن کتاب.
2. نفیسی، سعید، زندگینامه عطار نیشابوری، نشر اقبال، تهران، چاپ اول، 1382ش.
3. «پیروان مذاهب و شیخ عطار»، پایگاه مجلات تخصصی نور: ایران شناخت، زمستان 1378، شماره 15، صفحه 28 تا 47؛ به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/716609

4. وحیدیان کامیار، تقی، «باور مذهبی شاعر هفت شهر عشق»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش 130-131، پاییز و زمستان 79، ص 613 تا 628؛ مذکور در پایگاه مجلات تخصصی نور، عرفان و تصوف، زمستان 1380، شماره 15، ص 39 تا 51؛ به آدرس اینترنتی:

   https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/128624

5. سجادی، سید ضیاءالدین، «پندنامه عطار و چند اثر منسوب به او»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کیهان فرهنگی، فروردين و ارديبهشت 1374، شماره 120، صفحه 56 تا 58؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/15602