فاسی، عبدالقادر بن علی

فاسي، عبدالقادر بن علي

نام	فاسي، عبدالقادر بن علي
نام‌های دیگر	شيخ عبدالقادر بن علي بن يوسف فاسي
نام پدر
متولد	/ 1007ق
محل تولد
رحلت	/ 1091ق
اساتید
برخی آثار	رسالتان في الإمامة العظمي (و هما: رسالة في الإمامة العظمي و شروط من يتقلدها)
کد مؤلف	AUTHORCODE16511AUTHORCODE

عبدالقادر بن علی فاسی فهری (1007- 1091ق) از فقها و علمای قراءت قرن 11 هجری بوده است. او اساتید بزرگی دید و شاگردان بسیاری تربیت کرد.

اسم و لقب

نام او عبدالقادر بن علی بن یوسف فاسی فهری بن جد، ملقب به «ابومحمد» (محمد کوچک‎ترین پسر او بود) و «ابوالسعود»(به دلیل کثرت تمایلش بن ابوالسعود بن شبل و کثرت شباهتش در ادب با پروردگارش به وی) و «ابوالبرکات» و مُحلّی به «شیخ الجماعة» و «امام الائمة» و «شیخ الاسلام»(که متولیان افتاء در آن روز در دولت عثمانی ملقب به این لقب می‎شدند و به مناسبت، به وی هم این لقب داده شده) و «العارف بالله» و «قطب»، بود.

تولد

او در ظهر روز دوشنبه دوم رمضان سال 1007ق در القصر الکبیر به دنیا آمد.

تحصیل و کسب علم

در هشت سالگی به‎قصد آموختن علم، ترک وطن گفت. و پس از تکمیل قراءت و اخذ اجازات از اساتیدش در جمادی‎الاول 1032 قمری به وطنش فاس بازگشت. عبدالقادر فاسی، حرص منصب و مکان نداشت و از امور دنیوی اعراض داشت. زمانش را بر سه قسم تقسیم کرده بود؛ تعلیم علم، ذکر، نماز. شیخ بسیار قرآن می‎خواند.

روزی که او القصر الکبیر را به مقصد فاس به‎قصد آموزش علم ترک کرد هشت سال داشت.در منزلت علمی او از کبیر بن محمد سرغینی نقل شده، کلامی بر زبان مردم مشهور بوده مبنی بر اینکه اگر سه نفر نبودند، به دلیل کثرت فتنه‎ها در مغرب اسلامی در قرن یازدهم هجری، علم از این ناحیه منقطع شده بود؛ محمد بن ناصر در درعه، محمد بن ابی‎بکر دلائی در دلاء و عبدالقادر فاسی در فاس.

شغل

شغل و مایه ارتزاق او این بود که نسخه‎های کتب حدیثی و سایر کتاب‎های در این راستا را استنساخ می‎کرد؛ وی نسخه‎های بسیاری از صحاح بخاری و مسلم، شفا، شمائل، الشهاب، دلائل الخیرات، سیره ابن سید الناس و سایر کتاب‎ها را استنساخ کرد. از میان نسخه‎های نوشته‎شده به دست او، بیشترین سهم از آن صحیحین است. از جمله نسخ‎های او می‎توان به نسخه صحیح بخاری ابی عمران موسی بن سعادة که بر حافظ ابوعلی حسن بن محمد صدفی خوانده شده و نسخه صحیح مسلم، ابن خیر اموی فاسی مورد اعتماد در مغرب و اندلس و... را نام برد.

اساتید

وی به‎رسم آن زمان که ابتدا به آموختن قرآن می‎پرداختند، آموزش علم را با حفظ قرآن به دست غانم سفیانی، آغاز کرد.

اساتید در القصر

1. پدرش سید علی (960 – 1030ق)؛
2. برادرش احمد (997 – 1062ق)؛
3. محمد ابوعسریة (995 – 1048ق)؛
4. محمد ازیات؛
5. محمد الرفاس؛
6. عبدالقوی.

از میان این اساتید، خود وی فقط به اجازه از پدرش در فقه و نحو و برادرش در علم حساب، استناد کرده است.

اساتید اجازه عام

در صدر اجازات شیخ عبدالقادر، اجازات عام او از سه استاد ذیل قرار دارد:

1. عموی پدرش، ابوزید عبدالرحمن بن محمد مشهور به العارف بالله (972 – 1036ق)؛
2. قاضی ابن ابی نعیم غسانی (952 – 1032ق)؛
3. عمویش، ابوحامد محمد عربی بن ابوالمحاسن (988 – 1052ق)؛

این سه استاد، تمام آنچه دیگر اساتیدش، از حدیث و تفسیر و اصول و نحو و بیان و عقاید و لغت و شعر و انساب و تعبیر و عروض و منطق و حساب و هندسه و توقیت و طب و فرائض و رسم و تاریخ و کتاب‎های صوفیان، اجازه کرده‎اند را یکجا به وی اجازه داده‎اند.

سایر اساتید

از دیگر اساتید او، پس از سه استاد اصلیش که در همه موارد اجازاتی برایش صادر کرده‎اند، می‎توان اشخاص ذیل را نام برد:

1. ابوالحسن علی بن ابوالقاسم بن قاضی (999 – 1082ق) استادش در علم الرسم در علوم قرآن، الدرر اللوامع، العشر نافع و علوم عروض و حساب؛
2. ابومحمد عبدالواحد بن احمد بن عاشر (متوفی 1040ق) استاد فقه و اصولش؛
3. ابوعبدالله محمد بن احمد جنان غرناطی مدجن (953 – 1050ق) استادش در فقه و بیان؛
4. ابوالعباس احمد بن محمد مقری تلمسانی (متوفی 1041ق) فقه؛
5. ابوالحسن بن زبیر سجلماسی، استاد نحو؛
6. ابوالحسن علی بن محمد مری شریف تلمسانی، استاد منطق و...؛
7. ابوعبدالله محمد خروبی، استاد تجوید؛
8. ابومهدی عیسی شرقی؛ تجوید؛
9. ابوعبدالله محمد بن احمد سوسی؛ تجوید.

شاگردان

تعداد شاگردان او بسیار است. عبدالرحمن، پسر شیخ عبدالقادر، کتابی ویژه در ذکر شاگردان او به نام «إبتهاج البصائر فيمن أخذ عن الشیخ عبدالقادر» نوشته است و در آن تعدادی از شاگردان را در استدعائات اجازه از او ذکر کرده است. از این اجازات می‎توان اجازات او بر اهل مدینه به نام «استنزال السكينة بتحديث أهل المدينة»، اجازه بر شیخ ابوعلی حسن یوسی و اجازه به ابوسالم عیاشی را نام برد. در کتاب دیگری به نام «ناطح صخرة» اثر محمد عابد فاسی، نیز به تعدادی از شاگردان او اشاره شده است.

وفات

وفات شیخ عبدالقادر بعد از اذان ظهر چهارشنبه هشتم رمضان سال 1091ق رخ داد. او را به سفارشی که خودش در زمان حیاتش کرده بود، پس از وفات در محلی که در آنجا تدریس می‎کرد، به خاک سپردند.

آثار

شیخ عبدالقادر، به نوشتن کتابی دست نمی‎زد مگر اینکه احتیاجی به آن باشد؛ زیرا معتقد بود، مطالب علمی فراوانی در آثار پیشینیان هست که آموختن آن‎ها انسان را بی‎نیاز می‎کند. درهرصورت، آثار او را می‎توان در چهار دسته طبقه‎بندی کرد؛

اول: آنچه از کلام استادش، عبدالرحمن عارف، شرح و تقیید کرده؛ مثل حاشیه‎های بخاری و صغری.

دوم: آنچه به غرض آسان‎سازی برخی مبادی علوم نوشته. اکثر این آثار به درخواست افراد از وی در نگاشتن رساله‎ای برایشان صورت گرفته است؛ به‎عنوان‎مثال خلاصه در فقه عباداتش که به درخواست طبیب بن أدراق و خلاصه اصولی که برای فرزندش عبدالرحمن نوشته را می‎توان نام برد. او خلاصه‎هایی هم در عقیده، کلام، جدل و منظومه‎ای در قلم فاسی نوشته که درخواست‎گران آن‎ها معلوم نیستند.

سوم: آنچه برگرفته از کلمات و اندیشه‎های اوست: مضامین فصل‎های متعددی از کتاب فرزندش در مناقبش به نام «تحفة الاکابر» ازاین‎دست آثار است. از تقریرات او در تدریس برخی مصنفات مانند تقریراتش بر خلاصه ابن مالک نیز می‎توان در زمره این دست آثارش نام برد.

چهارم: پاسخ‎هایش در علوم مختلف، به‎ویژه در موارد فقهی؛ مانند رساله او در امامت عظمی، رساله در مسئله ملکیت میاه، اجوبة الستینیة که در آن به شصت‎وسه مسئله از ابوفارس عبدالعزیز بن شیخ ابوطیب زیاتی پاسخ داده است و به اجوبه صغری معروف است. او اجوبه کبرایی هم دارد که غالباً در آن به سؤال‎های اهل دوران خودش پاسخ گفته است و بخشی از این پاسخ‎ها اختصاص به سؤالات علمای دوران خودش دارد.

منبع مقاله

فاسی فهری، ادریس، مفتاح الوصول الی علم الاصول فی شرح خلاصة الاصول للشیخ عبدالقادر الفاسی، تألیف شیخ محمدطیب فاسی، دارالبحوث للدراسات الاسلامیة و احیاء التراث، دبی، 1425ق /2004ق.