كشف الغطاء عن وجوه مراسم الاهتداء (في علم الأخلاق)

کشف الغطاء عن وجوه مراسم الإهتداء (في علم الأخلاق)
پدیدآوران	ق‍زوی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دم‍ع‍ص‍وم‌ (نویسنده) احمدی، محسن (محقق)
ناشر	کنگره بزرگداشت محققان ملا مهدی و ملا احمد نراقی
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1380 ش
چاپ	1
موضوع	اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏75‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏4‎‏ک‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كشف الغطاء عن وجوه مراسم الاهتداء (في علم الأخلاق) كه نام ديگر آن «الغرة الغراء» است، تأليف محمدحسن قزوينى، متوفاى 1240ق، به زبان عربى و در موضوع اخلاق مى‌باشد. تأليف كتاب، در روز دوشنبه 12 شوال سال 1210ق، پايان يافته است.

علامه تهرانى، درباره اين كتاب گفته است: «اين كتاب، ارمغانى است كه مانند آن تصنيف نشده است... مولى حسينقلى همدانى، آن را بسيار ثنا مى‌گفت و شاگردان خويش را به مطالعه آن امر مى‌فرمود...».

مرحوم نراقى، صاحب «جامع السعادات» از مؤلف، مى‌خواهد كه وى كتاب مزبور را مطالعه نموده و آن را نقد و بررسى و منقح نمايد. مؤلف، آن را مطالعه مى‌كند و از جهاتى نيكو و جامع مى‌يابد، ولى به دليل وجود اشكلاتى، همچون حشو و اطناب و تطويل در آن، خود به تأليفى مستقل كه به عقيده وى، خلاصه‌اى است نافع به حال خردمندان (كه از ميان كلمات بزرگان حكمت و ائمه اطهار گزيده شده و به‌صورت موجز و روشن با اسلوبى نيكو تنظيم گرديده)، همت مى‌نهد.

ساختار

متن كتاب، مشتمل بر ده باب و يك خاتمه است. ابواب يادشده، مجموعا، در 128 فصل، و 10 مقام بيان شده‌اند.

برخى از اين فصول، مفصل و داراى مطالب و مباحث فراوان و برخى، بسيار مختصر و كوتاه و در عين حال، داراى مطالب دقيق و عميق است.

مؤلف، در بيان مطالب، از آيات كريمه، روايات شريفه و اشعار فارسى و عربى، بهره برده است.

گزارش محتوا

كتاب، از جمله كتب اخلاقى است كه مطالب و مباحث اخلاقى ر ابه‌صورت بسيار دقيق و منظم بيان نموده است.

براى آشنايى با مطالب و مباحث كتاب، مختصرى از ابواب و فصول آن، مورد بررسى قرار مى‌گيرد:

باب اول، در رابطه با مقدمات است و در آن، ضمن نه فصل، مباحثى همچون تقسيم حكمت به علم و عمل و بررسى هركدام، آشنايى اجمالى با نفس و قواى آن، نفوس نباتى و حيوانى و انسانى و قواى هركدام، مراتب گوناگون اجسام طبيعى از جهت قابليت پذيرش صور شريفه و تأثر از مبادى عاليه، تخلى از رذائل اخلاق و... مطرح شده است.

باب دوم، پيرامون فضايل اخلاقى است. حكمت، شجاعت، عفت و عدالت از جمله مواردى است كه توضيح داده شده است. مؤلف، بيان مى‌كند كه هركدام از اين فضائل، داراى انواعى است.

براى حكمت، هفت نوع، براى شجاعت، يازده نوع و براى عفت و عدالت هركدام، دوازه نوع وجود دارد.

انواع حكمت بدين شرح است:

ذكاء، سرعت فهم، صفاى ذهن، سهولت تعلم، حسن تعقل، حفظ و تذكر.

انواع شجاعت عبارت است از:

كبر نفس، نجده، علو همت، صبر، حلم، سكون، شهامت، تحمل سختى‌ها، تواضع، حميت و رقت.

انواع عفت عبارت است از:

حياء، رفق، حسن الهدى، مسالمه، دعه، صبر، قناعت، وقار، ورع، انتظام، حريت و سخاء (كه خود بر هشت گونه است: كرم، ايثار، عفو، مروت، بتل، مواسات، سماحت و مسامحه).

انواع عدالت عبارت است از:

صداقت، الفت، وفاء، شفقت، صله رحم، مكافات، حسن شركت، حسن قضاء، تودد، تسليم، توكل و عبادت.

باب سوم و چهارم، از مختصرترين ابواب كتاب است كه مطالب آن دو، مجموعا در پنج فصل بيان گرديده است، به شرح زير:

تهذيب اخلاق، اشرف جواهر است؛ لزوم حفظ اخلاق معتدل؛ لزوم تفحص از عيوب نفس؛ امراض نفسانى، انحراف از اخلاق معتدل است و راه‌هاى معالجه امراض نفسانى.

باب پنجم، پيرامون معالجات مختصه به رذايل قوه عاقله و ذكر فضايلى كه مقابل اين رذايل است، مى‌باشد.

اين باب، در دو مقام ذكر شده است. مقام اول، پيرامون رذايل اخلاقى و شيوه معالجه آنها؛ رذايلى مانند جربزه، جهل، وسواس، مكر و حيله.

مقام دوم، در مورد فضايل اخلاقى است. اين مقام در سه فصل و چهار مقصد بيان شده است.

يكى از فصول مهم اين باب، پيرامون تفكر است كه مؤلف اين گونه بيان مى‌كند: «از جمله فضايل قوه عاقله، تفكر است. تفكر عبارت است از سير باطنى از مبادى؛ يعنى آيات آفاق و انفس، به غايات؛ يعنى معرفت حكمت و قدرت و عظمت مبدع آنها».

برخى از آيات و روايات اين فصل:

«ا و لم ينظروا فى ملكوت السموات و الارض و ما خلق الله من شىء».

«ا و لم يتفكروا فى انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق».

پيامبر(ص) مى‌فرمايد: «تفكر يك ساعت، برتر از عبادت يك سال است».

امام ر ضا(ع)مى‌فرمايد: «عبادت، زيادى نماز و روزه نيست؛ همانا عبادت، تفكر در امر خداوند است».

باب ششم، در مورد معالجه رذائل غضبيه و ذكر فضايل مقابل آن است.

اين باب نيز مانند باب قبل، در دو مقام ذكر شده است. مقام اول، ذكر رذايل و معالجه آنهاست. برخى از رذايل بيان‌شده، عبارت است از: عجله، انتقام، كبر و سوء خلق.

مقام دوم، معظم فضايل غضبيه را نقل مى‌نمايد؛ فضايلى مانند رجاء، وقار، حلم، عفو و انصاف.

هريك از اين رذايل و فضايل، در يك فصل ذكر شده و توضيح داده شده است.

باب هفتم، پيرامون علاج رذايل قوه شهويه و ذكر فضايل مقابل آن است. دو مقام اين باب عبارت است از:

1. ذكر رذائل قوه شهويه و معالجه آنها؛

2. معظم فضائل قوه شهويه.

باب هشتم، درباره رذائل و فضائلى است كه مى‌تواند به هر سه قوه مذكور يا دوتا از آنها مربوط شود.

برخى از صفاتى كه در اين باب ذكر مى‌شود، عبارت است از:

حسد، سخن‌چينى؛ مسخره‌كردن؛ مزاح؛ دروغ؛ توريه؛ نفاق؛ صدق؛ صبر و حيا.

باب نهم، درباره فضائل و رذائل عدالت است. اين باب، در دو مقام و هر مقام، مشتمل بر دو مقصد و هر مقصد، داراى چند فصل است.

يكى از صفات رذيله اين باب، ايذاء مؤمن است كه مؤلف، آن را اين گونه آغاز مى‌كند:

«ايذاء مؤمن، بلكه ايذاء مسلمان و اهانت به او، از محرمات است و موجب هلاكت و نابودى است. خداوند بلندمرتبه مى‌فرمايد: «و آنان كه مردان و زنان باايمان را به خاطر كارى كه انجام نداده‌اند، آزار مى‌دهند، بار بهتان و گناه آشكارى را به دوش كشيده‌اند» و در حديث نبوى است كه مى‌فرمايد: «كسى كه مؤمنى را اذيت كند، مرا اذيت كرده است و كسى كه مرا اذيت كند، خدا را اذيت كرده است».

باب پايانى كتاب، پيرامون عبادات است. مؤلف، در اين باب، آيات و روايات فراوانى را ذكر نموده است.

يكى از فصول مهم اين باب، اخلاص است و برخى از آيات و روايات آن، عبارتند از:

«و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين لهالدين».

«الا للهالدين الخالص».

اميرالمؤمنين(ع) مى‌فرمايد: «هر بنده‌اى چهل شبانه‌روز خالصانه عمل كند، چشمه‌هاى حكمت از قلب او بر زبانش جارى مى‌گردد».

خاتمه كتاب، پيرامون محبت خداوند است. مؤلف، ابعاد و زواياى مختلف محبت الهى را بيان مى‌نمايد و شرح و توضيح مى‌دهد.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب و مباحث، در پايان كتاب و مصادر تحقيق در ابتداى آن بيان شده است. پاره‌اى از توضيحات و آدرس آيات و منابع روايات، در پاورقى آورده شده است.

تعليقات مؤلف كه در حواشى نسخه‌هاى متعدد كتاب بوده است، جمع‌آورى شده و در پايان ذكر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.