كتاب الجهاد (عبدالله بن مبارک)

‏كتاب الجهاد
پدیدآوران	ابن مبارک، عبد الله بن مبارک (نويسنده) حماد، نزيه (محقق)
ناشر	دار المطبوعات الحديثه
مکان نشر	عربستان - جده
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

كتاب الجهاد، اثر عبدالله بن مبارک (متوفی 181ق)، کتابی است یک‎جلدی به زبان عربی با موضوع فقه و روایات اسلامی. به گزارش تراجم‎نویسان این اولین اثری است که به‎صورت مستقل در باب جهاد نوشته شده است و پیش‎ازاین، مباحث جهاد به‎عنوان یک باب در میان کتاب‎ها مطرح می‎شده است. مقدمه، تحقیق و تعلیقات کتاب از دکتر نزیه حماد است.

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در دو بخش اصلی است و در خاتمه آن مطالبی درباره نماز خوف آمده است. در بخش اول 121 روایت و در بخش دوم 117 روایت و در خاتمه 24 روایت به‎صورت تسلسل آمده که مجموع آن‎ها به عدد 262 ختم می‎شود.

گزارش محتوا

در مقدمه کتاب گفته شده که جهاد ستون اصلی و پایه اساسی از پایه‎های اسلام است؛ زیرا سپر محکمی است که متکفل آزادی نشر دعوت به خدا است در هنگامی‎که راهی به‎جز سلاح نباشد؛ جهاد وسیله حمایت اهم مقاصد ضروری شریعت، یعنی دین، است لذا خداوند از مؤمنین خواسته که از دو حیث جان و مال در این امر ازخودگذشتگی کنند. با توجه به جایگاه ویژه جهاد در اسلام، بسیاری از علما به آن توجه کرده و درباره آن بحث کرده و به تصنیف پرداخته‎اند. در مدونات و موسوعات اهل سنت مانند صحیحین و سنن ابوداود و ترمذی و نسائی و ابن ماجه و بیهقی و دارمی و مستدرک حاکم و موطأ مالک و... نیز باب مجزایی به این بحث اختصاص داده شده است.

محقق در مقدمه به‎جز نویسنده این کتاب، از چهارده نفر دیگر نام می‎برد که نوشته‎هایی در این باب داشته‎اند از جمله آنان است: ابوسلیمان داود بن علی بن داود اصفهانی ظاهری متوفی سال 270ق، ابوبکر احمد بن عمرو بن ضحاک شیبانی معروف به ابن ابی عاصم متوفی سال 287ق، ابراهیم بن حماد بن اسحاق ازدی مالکی متوفی سال 323ق، ابوبکر محمد بن طیب باقلانی متوفی 403ق، تقی‎الدین عبدالغنی بن عبدالواحد بن علی جماغیلی مقدسی متوقی 600ق، ابومحمد قاسم بن علی بن حسن بن هبة‎الله معروف به ابن عساکر متوفی 600ق فرزند ابن عساکر صاحب تاریخ دمشق، و... .

کتب تراجم گفته‎اند از کسانی که کتابی مختص به باب جهاد نوشته عبدالله بن مبارک است و کتاب وی اولین اثری است که در این باب نوشته شده است. حاجی خلیفه و کتانی به اینکه کتاب ابن مبارک اولین اثر در این باب است تصریح کرده‎اند. عبارت کتانی چنین است: «و الجهاد لابی عبدالرحمن عبدالله بن المبارک بن واضح المروزی الحنظلی، مولی بنی حنظلة، التمیمی، من تابع التابعین، الحافظ، أحد الأعلام، المتوفی بهیت، -و هی مدینة علی الفرات– سنة احدی أو اثنتین و ثمانین و مائه، و هو اول من صنف فی الجهاد.»

راویان کتاب، سعید بن رحمة، محمد بن سفیان صفار، ابراهیم بن محمد حلی، محمد بن احمد آبنوسی، و حسین بن محمد دلفی هستند که محقق در مقدمه‎اش بر کتاب، از هرکدام تعریف مختصری ارائه داده است.

بخش اول کتاب صفحات 59 تا 126 آن را به خود اختصاص داده و پس از عبارت «استنعت بالله» با ذکر روایتی از ابوالحسین محمد بن احمد بن محمد آبنوسی صیرفی آغاز می‎شود. در این روایت آمده: آبنوسی از قرائتی که بر وی در بغداد شده نقل می‎کند که من در جمادی‎الاولی سال 455ق حاضر بودم و شنیدم که ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن فتح جلی مصیصی گفت، یوسف بن محمد بن سفیان بن موسای صفار در سال 360ق در مصیصه برای آنان روایت کرده: سعید بن رحمة ابوعثمان روایت کرده که از عبدالله بن مبارک شنیده که اوزاعی به او خبر داده که یحیی بن ابی کثیر برایش حدیث کرده که هلال بن ابی میمونه از عطاء بن یسار حدیث کرده که عبدالله بن سلام بر او گفته که ابوسلمه بن عبدالرحمن از عبدالله بن سلام گفته: در میان ما گفتگویی بود و به هم گفتیم: کدام‎یک از شما نزد رسول خدا(ص) می‎رود تا از ایشان بپرسد که کدام عمل نزد رسول خدا دوست‎داشتنی‎تر است؟ او می‎گوید: همین‎که یکی از ما این کار را بکند کافی است. سپس می‎گوید: رسول خدا(ص) یکی یکی به دنبال ما فرستاد تا جمعمان کرد و در آنجا برخی از ما را به برخی دیگر نشان می‎داد (به شخص اشاره می‎کرد)، سپس «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَکِيمُ‎ (1) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ‎ (2)...» (سوره صف: 1-2) را از اول تا آخرش بر ما خواند. عبدالله بن سلام از اول تا آخر آن را برایمان تلاوت کرد و هلال گفته: عطاء بن یسار از اول تا آخر آن را برایمان تلاوت کرد. اوزاعی می‎گوید: یحیی از اول تا آخر آن را برایمان تلاوت کرد.

دومین بخش کتاب از صفحه 126 تا آخر کتاب را در خود دارد و البته بخشی به‎عنوان نماز خوف از صفحه 192 تا 201 را به‎صورت مجزا در خود جای داده است. این بخش به عبارت «علیه توکلت و به استعین» آغاز می‎شود. اولین روایتی که در این بخش ذکر می‎شود درباره آیه شریفه‎ای است که به مسلمانان دستور می‎دهد «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَ أَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ»(حجرات: 2) اى كسانى كه ايمان آورده‎ايد، صدايتان را بلندتر از صداى پيامبر مكنيد، و همچنان که بعضى از شما با بعضى ديگر بلند سخن مى‎گوييد با او به صداى بلند سخن مگوييد، مبادا بى‎آنكه بدانيد كرده‎هايتان تباه شود. در این روایت، از قول ثابت بن قیس نقل می‎شود که پس از نزول این آیه در خانه‎اش نشست و گفت: همواره صدای من بالاتر و بلندتر از رسول خدا(ص) بوده. وقتی پیامبر(ص) مدتی او را ندید از او پرسید و یکی از یاران به اذن پیامبر(ص) برای تحقیق حالش به سراغش رفت و او را در حالت انکسار یافت که می‎گفت من از اهل جهنم هستم و وقتی خبر حال او را برای پیامبر(ص) آورد با بشارت بهشت از جانب آن حضرت(ص) به سمت او برگشت.

وضعیت کتاب

فهرست‎های فنی کتاب شامل فهرست آیات قرآنی، احادیث نبوی، آثار، أعلام، اماکن و منابع تحقیق در انتهای اثر ذکر شده است. از صفحه 53 تا 56 کتاب، تصاویری از نسخه‎های خطی کتاب ارائه شده است.

کتاب حاضر، برای دومین مرتبه است که به چاپ سپرده شده است و محقق در تحقیقش بر تنها نسخه موجود از آن تکیه کرده که در کتابخانه لایپزیک آلمان به شماره 320 موجود است. تاریخ کتابت نسخه خطی این اثر به قرن پنجم هجری یا پیش از آن برمی‎گردد و به خط نَسخ نوشته شده است.

بر این کتاب سه سماع وجود دارد که دو تا از آن‎ها به سال 462 و سومی به 463 برمی‎گردد. این اثر به دو بخش اصلی تقسیم می‎شود که بر اول صفحه هرکدام از این سماعات، پس از عبارت «الجزء الاول» و «الجزء الثانی» نوشته شده: «الجهاد تصنیف عبدالله بن المبارک» روایة ابراهیم بن محمد بن الفتح بن عبدالله الجلی عن محمد بن سفیان الصفار عن سعید بن رحمة عنه روایة شیخ ابی‎الحسین محمد بن احمد بن محمد الآبنوسی الصیرفی رحمه‎الله، سماع شیخ الجلیل ابی علی الحسین بن محمد الدلفی بلغه الله آماله.

محقق، فعالیت خویش را در تحقیق کتاب این‎گونه شرح داده است: متن کتاب را از روی تنها نسخه موجود آن نوشته، سپس به تقویم آن پرداخته و سند و متن آن را با کمک از مصنفات تراجم معتبر و معاجم و کتاب‎های سنن و آثار و تفسیر منضبط کرده است. او به اقتضای مقام به ترجمه مختصر برخی اشخاص وارد در اسانید یا متون پرداخته و همچنین جایگاه آیات و شماره آن را ذکر کرده است. در حد توان سعی در تخریج احادیث و آثار از کتاب‎های نوشته شده در سنت و تفسیر کرده است. او موارد دقیق و غامض از الفاظ روایات و عبارات را شرح کرده، اصطلاحات غریب آن را تفسیر کرده و موقعیت شهرهای وارده در متن را هم تبیین کرده است. تنبیه بر تصحیفات و تحریفات واقع در نسخه و افزودن کلمه موردنیاز در برخی مواردی که سیاق جمله اقتضا می‎کرده را در میان [ ] و اشاره به آن درصورتی‎که در روایت یکی از مخرجین این نص وجود داشته است از دیگر فعالیت‎های ایشان بوده است. اشاره به اختلاف کلمات در میان برخی احادیث یا آثار موجود، افزودن کلمه «و سلم» بر عبارت «صلی‎الله‎علیه» در کلام نویسنده در هنگامی‎که ذکر نام پیامبر(ص) به میان آمده است، تکمیل عبارت ناسخ در مواردی که کلمه‎ای را خالی گذاشته در صورت وجود آن در روایت یکی از مخرجین این نص و قرار دادن آن میان [ ] و اشاره به اینکه این عبارت در روایت آن اشخاص موجود است، ذکر مراجعی که از آن‎ها استفاده کرده با اشاره به شماره و صفحه آن به جهت حفظ امانت و... از موارد تحقیقی است که خود به آن اشاره نموده است.

محقق در مقدمه از تمام کسانی که در نگارش تحقیق کتاب به وی کمک کرده‎اند به‎ویژه از سید صبحی بدری سامرایی که تصویر نسخه خطی کتاب را در اختیار وی قرار داده، تشکر کرده است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.