تذکره مرآة الخیال

تذکره مرآة الخیال
پدیدآوران	لودی‌، شیرعلیخان بن علی امجدخان‌ (نویسنده) حسنی، حمید (اهتمام) صفرزاده، بهروز (اهتمام)
ناشر	روزنه
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1377 ش
چاپ	1
شابک	‎978-6176-06-2
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تذكره مرآة الخيال از آثار شيرعلى‌خان بن على‌امجدخان لودى، به زبان فارسی است كه نویسنده در آن، تعدادى از شاعران را معرفى كرده و در ضمن به مباحث گوناگونى از علوم ادبى، تفسير، تصوف و موسيقى و... نيز پرداخته است.

شيرعلى‌خان، نگارش كتاب را در سال 1102ق، در عهد سلطنت محيى‌الدين محمد اورنگ زيب معروف به شاه جهان (م 1118ق) به انجام رسانده است.

حميد حسنى با همكارى بهروز صفرزاده، اين اثر را به‌صورت انتقادى تصحيح كرده و مقدمه و تعليقاتى بر آن افزوده‌اند.

ساختار

اين كتاب از مقدمه مصحح و مقدمه نویسنده و متن اصلى و يادداشت‌هاى مصحح تشكيل شده است.

نویسنده در اين اثر، كه از نظر چيدمان مطالب، چندان كه بايد و شايد منظم نيست و به‌صورت جُنگ و مجموعه يادداشت‌هاى گوناگون است، تعداد 129 شاعر را معرفى كرده است.

مصحح با معرفى نسخه مورد اعتماد خودش و نيز شيوه تصحيح آن.، مشكلات اثر حاضر را دو مورد دانسته است:

الف)- فارسی‌نويسى نویسنده به‌صورت نثر هندى است كه براى خواننده فارسی‌زبان (يا ایرانى) مشكل است... برخى مشكلات اين‌چنينى كه از دويست مورد متجاوز بود، با رجوع به منابع مكتوب ديگر و به يارى استادان دانشمند برطرف شدند و يا غلطها قياسا تصحيح گرديدند و ما بقى نيز با كلمه «كذا» و يا نشانه پرسش در درون دو كمان (پرانتز) مشخص شده‌اند.

ب)- بسيارى از اشتباهات تاريخى تذكره‌نويسان متقدم‌تر را، صاحب كتاب حاضر نيز تكرار كرده است. در كنار اين‌گونه اشتباهات، استناد و اتكا به افسانه‌ها و خرافه‌ها نيز به وضوح ديده مى‌شود، كه نگارنده در يادداشت‌هاى خود در حد توان خويش و با بهره‌گيرى از منابع معتمد و دقيق، به نقد يا اصلاح آنها دست برده است و البته بيشترين اهتمام خود را در اين امر، صرف بخش‌هاى وابسته به ادبيات فارسی كرده است. به‌هرحال، ازآن‌رو كه اين كتاب در زمره آثار علمى كلاسيك فارسی و به‌ويژه از متون مرجع اين زبان بشمار است و حتى در تأليف برخى منابع امروزين ما نيز مورد استفاده بوده است، تصحيح و چاپ آن را به‌همراه يادداشت‌هاى انتقادى پذيرفتيم.

گزارش محتوا

براى آشنايى با روش و محتواى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است:

1. در مقدمه حميد حسنى كه آن را در تهران، جمعه، 23 آذر 1375ش، نوشته، چنين آمده است:

   «كتاب حاضر كه به «تذكره مرآة الخيال» معروف است، در واقع دايرةالمعارف يا دانشنامه‌اى است كه مؤلف، شيرعلى‌خان لودى، در آن به بحث درباره موضوعات گوناگون پرداخته است و در ضمن موضوع اصلى كتاب - تذكره شاعران - مطالب ديگرى هم آورده است؛ مباحثى در زمينه خط و عروض و قافيه و صنايع شعرى و انشا و نيز تفسير و تأويل و عرفان و تصوف، همچنين دانش‌هايى مانند موسيقى و تعبير خواب و فراست (قيافه‌شناسى) و طب و جغرافيا، نيز عجايب دنيا و اخلاق، همه در اين كتاب طرح شده‌اند و در باب هريك، بيش‌وكم سخن رفته است».

2. دسته‌بند ازهار اشعار، استاد رودكى، كنيت او ابوالحسن است. مداح و نديم مجلس امير نصرالدين بن احمد سامانى بوده و كتاب «كليلة و دمنة» در عهد وى به قيد نظم درآورده، صلات گران‌مايه يافت؛ چنان‌كه عنصرى شرح آن انعامات در قصيده‌اى ذكر كرده كه مطلعش اين است:

   چهل هزار درم رودكى ز مهتر خويش

   عطا گرفت ز نظم‌آورى به كشور خويش

   اول كسى كه شعر فارسی را مدون ساخته، اوست. در علم موسيقى نيز مهارتى تمام داشت و... گويند كور مادرزاد بود و در هشت سالگى به فكر شعر افتاده، معانى و الفاظ دقيق بر زبان آورد... اين قصيده شورانگيز از اوست:

   بوى جوىِ موليان آيد همى		ياد يارِ مهربان آيد همى
   اى بخارا شاد باش و شاد زى		مير روزى شادمان آيد همى
   ريگ آمون با درشتى‌هاى او		پاى ما را پرنيان آيد همى
   مير ماه است و بخارا آسمان		ماه سوىِ آسمان آيد همى
   مير سرو است و بخارا بوستان		سرو سوىِ بوستان آيد همى

.

1. در علم تعبير خواب... اين علمى شريف است و معجزه يوسف صديق(ع) بوده و حضرت يوسف آن را در برابر ملك نهاد؛ چنان‌كه حق متعال در قرآن مجيد و فرقان حميد از وى حكايت فرموده، في قوله: «رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ».
2. نویسنده با بيان اينكه از اعظم عجائبات، وجود كرامت‌آمود حضرت انسان است؛ چه، جواهر ظاهرى و باطنى وى بى‌پايان است، تعداد 27 مورد از شگفتى‌هاى جهان را به‌صورت مختصر معرفى كرده است و از جمله چنين نوشته است: «... و در نزهة القلوب آورده كه در شهر طريه، چشمه‌اى آب گرم روان است و حرارت آن آب به مرتبه‌اى است كه تا آب سرد بدان نياميزند، استعمال نتوان كرد و بالاى چشمه عمارت قديمى است كه گويند از بناهاى سليمان(ع) است. در آنجا صورتى از سنگ تراشيده‌اند كه آب اين چشمه از سينه آن صورت برمى‌آيد و منقسم مى‌شود به دوازده بخش كه هر بخشى مخصوص است به مرضى و چون صاحب مرض خود را بدان آب بشويد صحت يابد بإذن الله تعالى و اين از نوادر چشمه‌هاى عالم است...».
3. نویسنده، تعداد 15 نفر از زنان شاعر را تحت عنوان تذكره شاعرات معرفى كرده و برخى از اشعار آنان را آورده و از جمله چنين نوشته است: حجابى، دختر خواجه‌هادى استرآبادى است. در حسن و جمال به‌مثابه‌اى بود كه آفتاب عالم‌تاب از رشك عارضش در زير سحاب پنهان شدى و ماه جهان‌افروز از عكس رخسارش جلا يافتى. گويند از فرط حيا و عصمت در [خلأ] و [ملأ] نقاب از رخسار نازنين برنگرفتى؛ ازآن‌روى، حجابى تخلص نموده بود. اين مطلع از اوست:

   مه جمال تو و آفتاب هر دو يكى است

   خط عذار تو و مشك ناب هر دو يكى است

وضعيت كتاب

براى اثر حاضر، فهرست تفصيلى مطالب در آغاز آن و فهارس فنى (نام‌هاى اشخاص، اقوام، قبايل، فرقه‌ها، فرشتگان و موجودات افسانه‌اى و مقدس، نام‌هاى جغرافيايى، نام‌هاى كتب، رسالات، مجموعه‌ها و سوره‌هاى قرآن، فهرست آيات و احاديث و فهرست لغات و تركيب‌هاى خاص) و فهرست اهم منابع در پايان آن فراهم شده است.

مصحح براى تصحيح اثر حاضر از تعداد قابل توجهى (25 كتاب) از منابع مهم به زبان فارسی، عربى و لاتين بهره برده است.

مصححان پى‌نوشت‌هاى متعدد و سودمندى نوشته‌اند.و در آن‌ها افزون بر توضيحاتى درباره چگونگى تصحيح واژگان و...، گاه به انتقاد از محتواى اطلاعات مطرح‌شده نيز پرداخته‌اند. از جمله در تعليقه بر اين كلام از نویسنده كه: «اسدى طوسى، استاد فردوسى است».، چنين آمده است: «اشتباه تاريخى معروف را صاحب تذكره حاضر نيز تكرار كرده است. بر اساس پژوهش‌هاى محققان، اسدى در 465ق (پنجاه سالى پس از وفات فردوسى) درگذشته است و تقريبا محال است استاد فردوسى بوده باشد؛ بنابراین، همه عبارت اين بند، بى‌اساس است».

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.