اسماعیلیه از گذشته تا حال

‏اسماعیلیه از گذشته تا حال
پدیدآوران	بهمن‌پور، محمدسعيد (نويسنده)
ناشر	فرهنگ مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش,
شابک	‎978-964-8839-18-0
موضوع	اسماعيليه اسماعيليه - عقايد ايران - تاريخ - اسماعيليان، 483 - 654ق. شيعه- فرقه‎ها
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏240‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏الف‎‏5‏

اسماعیلیه از گذشته تا حال، اثر محمدسعید بهمن‌پور، پژوهشی است پیرامون تاریخ و عقاید اسماعیلیه.

ساختار

کتاب با پیشگفتار نویسنده آغاز شده و مطالب در چهار فصل، ساماندهی گردیده است.

گزارش محتوا

مؤلف در پیشگفتار، این اثر را در بین آثار منتشرشده در مورد اسماعیلیان، تلاشی متواضعانه برای‌ ارائه‌ تدوینی‌ نو از تاریخچه عقاید و اوضاع کنونی پیروان مذهب اسماعیلیه در جهان‌ دانسته است.

فصل اول تحت عنوان «تاریخچه» در سه بخش ارائه شده است. بخش‌‌ اول، به تاریخ اسماعیلیان از آغاز تا تشکیل خلافت فاطمیان در مغرب‌ در سال 297ق، می‌پردازد. در اینجا به بحث ریشه و زمینه‌ تشکیل فرقه اسماعیلیه و امامان اسماعیلیه در‌ دوران‌ ستر و دعوت‌ اسماعیلیان در این دوران در‌ مناطق‌ مختلف‌ جهان اسلام از جمله‌ عراق، بحرین، خراسان، ری، دیلم و مغرب پرداخته شده است.

بخش دوم، به حکومت فاطمیان در‌ افریقیه‌ و مصر اختصاص یافته است. آنچه در این بخش و همچنین بخش‌های‌ دیگر‌ به آن‌ پرداخته‌ شده‌‌ است، تاریخ توصیفی است‌ و کمتر به تحلیل مسائل این دوره مثل‌ علل صعود و سقوط فاطمیان پرداخته شده است.

نویسنده در بخش سوم، به انشعابات و فرق اسماعیلیان از دوران مستنصر (487-427ق) پرداخته است. اسماعیلیان هم‌زمان با وفات مستنصر‌ به‌ دو شاخه‌ی نزاریه و مستعلویه انشعاب یافتند و این سرآغازی بر انشعابات بعدی در بین پیروان این فرقه شیعی بود. علاوه بر نزاریه و مستعلویه، فرقه‌های عمده‌ای همچون طیبی‌های هند، بهره‌ها، داوودی، سلیمانی‌ها‌ و نزاریان‌ الموت در‌ این بخش معرفی شده‌اند. در کنار این‌ فرقه‌ها، وضعیت نزاریان ایران، بعد از سقوط الموت تا قرن‌ سیزدهم‌ قمری که دوره آقاخان‌ها آغاز می‌شود، آمده است .

بخش چهارم، به دروزیان اختصاص دارد. دروزیان امروزه‌ به‌عنوان فرقه‌ای اسماعیلی شناخته نمی‌شوند. آنچه‌ موجب‌ شده‌ است این فرقه در کنار اسماعیلیان قرار گیرد، انشعاب اولیه آنان‌ از اسماعیلیان در‌ دوران الحاکم‌بامرالله است. در بسیاری از کتبی که‌ در مورد اسماعیلیان‌ نوشته شده، معمولا از‌ دروزیان‌ ذکری نشده است. در این کتاب تاریخچه‌ای از فرقه دروزیان از آغاز شکل‌گیری تا زمان‌ معاصر آمده است. در این کتاب به‌صورت مفصل از تاریخ و عقاید دروزیان بحث شده است که از مزیت‌های این اثر است.

فصل دوم، در شش بخش، به عقاید‌ اسماعیلیان اختصاص یافته است. نویسنده در بخش اول، به عقاید کلامی این فرقه پرداخته است. زیربنای عقاید اسماعیلیه، عقاید غلات شمرده شده و مؤلف معتقد است کلام اسماعیلیه‌ را عقاید غالیان‌ شیعه‌ تشکیل داده است.

در این بخش، در کنار عقاید کلامی، به اصل تعلیم و سازمان دعوت‌ اسماعیلیان پرداخته شده است. از عقاید محوری اسماعیلیان نزاری‌ مخالف فاطمیون که با اصل‌ امامت‌ رابطه نزدیک داشت، اصل تعلیم‌ بود‌ که‌ از‌ اصول کلیدی و مورد تأکید حسن صباح بشمار می‌رفت. این اصل در بین نزاریان خصوصا در زمان حسن صباح، تا‌ آن‌ حد‌ بود که پیروان دعوت نزاری را تعلیمیه نیز‌ خوانده‌اند‌.

از ارکان مهم تشکیلات اسماعیلیان که نقش مهمی در گسترش آنان‌ داشته است، وجود سازمان دعوت است. سازمان دعوت‌ اسماعیلیان‌ که‌‌ در آغاز از دعوت عباسیان در دوران قبل از تشکیلات خلافتشان‌ الگو گرفته بود، بعدا با نوآوری‌های اسماعیلیان، به تشکیلات منحصربه‌فردی تبدیل شد که سابقه‌ای در جهان‌ اسلام‌ نداشت. مؤلف در اینجا به بحث سلسله مراتب دعوت، فن دعوت‌ و مراتب‌ دعوت از دیدگاه‌ غزالی و نویری پرداخته است.

در این بخش به معرفی «رسائل أخوان الصفا» نیز پرداخته شده است. مؤلف‌ این آثار را‌ از آثار اسماعیلیان می‌داند که تحت تأثیر فلسفه نوافلاطونی‌ تحریر شده‌ است.

در بخش سوم، به فقه اسماعیلیان پرداخته شده است. مؤسس فقه‌ اسماعیلی، ابوحنیفه‌ نعمان‌ بن محمد‌ بن‌ منصور‌ بن احمد بن حیون‌ تمیمی مغربی‌، مشهور‌ به قاضی نعمان معرفی شده است.

نویسنده در بخش چهارم، به‌ اخلاق‌ اسماعیلی پرداخته است. اخلاق‌ در این کتاب، به تعریف آداب‌ معاشرت‌ و بعضی از‌ دیگر‌ مصادیق‌‌ مشابه خلاصه شده است.

بخش پنجم، به تأویل از دید اسماعیلیان اختصاص دارد. به اعتقاد نویسنده، اسماعیلیان بیشتر‌ بر‌ معانی‌ باطنی و مرزی آیات قرآن و احکام آن‌ تأکید‌ دارند‌ تا‌ بر‌ معانی‌ ظاهری‌ و لفظی؛ تا آنجا که آنان را باطنیه‌ خوانده‌اند.

در این بخش، برای آشنا شدن خوانندگان با نمونه‌ای از تأویلات‌ باطنی‌‌ در کتب اسماعیلیه، فصولی از کتب «أساس التأويل» در تأویل بعضی‌ قصص قرآن و فصولی از کتاب «تأويل الدعائم» و فصل هفتم از کتاب «کلام پیر» در تأویل باطنی بعضی از‌ احکام‌ شریعت آمده است.

بخش ششم، به بیان عقاید دروزیان در موضوعات‌ خداشناسی، تکوین و خلقت‌شناسی، تقمص (تناسخ) و قیامت، اصول عقاید و تأویل دین و شریعت اختصاص دارد.

به نظر می‌رسد که با توجه به انفکاک کامل دروزیان از‌ اسماعیلیان، طرح‌ موضوعات‌ مربوط به دروزیان آن‌هم به‌صورت تفصیلی که در این‌ کتاب آمده است، نیازی نباشد. نویسنده‌ خود معترف است رابطه‌ دروزیان با مسلمانان تنها یک رابطه تاریخی‌ است‌.

فصل سوم در سه بخش، به تاریخ اسماعیلیان در دوران معاصر اختصاص دارد که از مباحث مهم کتاب بشمار ‌‌می‌رود‌ و نسبت به آثار دیگر، کمتر تکراری‌ است. آنچه در آثار مربوط به اسماعیلیان آمده‌ است، معمولا تاریخ‌ آنان از آغاز تا پایان دوران الموت است.

بخش اول به طیبی‌ها (بهره) اختصاص دارد. طیبی‌ها در حال حاضر به‌ دو گروه داوودی و سلیمانی تقسیم‌ می‌شوند. گروه سومی به‌ نام‌ علیه هم‌ وجود دارد که بسیار کوچک است و اختلاف این گروه بر سر سلسله امامان است و هیچ‌گونه اختلاف عقیدتی دیگری با داوودیه ندارد.

کتاب به‌تفصیل به بحث داوودی‌ها پرداخته‌ و به‌طور مختصر، اشاره به سلیمانی‌ها کرده است. جامعه داوودی بخش اصلی بهره‌ها را تشکیل می‌دهند و بر اساس آمار ارائه‌شده در این کتاب، جمعیت‌ آنان حدودا یک میلیون است‌ که‌ از این تعداد 80% آنان در هند و بقیه در پاکستان، شرق آفریقا، یمن، امارات، سریلانکا، اروپا و آمریکا زندگی می‌کنند. بخشی از آماری که در مورد جمعیت این فرقه‌ها ارائه‌ شده، مربوط‌ به چندین دهه قبل است.

در این‌ بخش‌ به‌ سازمان دعوت، آداب مذهبی، آداب‌ و مراسم‌ اجتماعی، نهضت اصلاح‌طلبی در جامعه بهره‌ها نیز توجه شده است.

در بخش دوم، به فرقه نزاری‌ها (خوجه‌ها) پرداخته شده است. مهم‌ترین فرقه‌ اسماعیلیه‌، نزارهای‌ شاخه قاسم‌شاهی‌ها یا آقاخانی‌ها هستند. عمده جمعیت‌ اسماعیلیان‌ فعلی اختصاص به این‌ گروه دارد. اینان عمدتا در هندوستان و پاکستان و آفریقای شرقی‌ ساکنند، اما جوامع کوچکی از آنها‌ در‌ نقاط‌ مختلف جهان پراکنده‌ شده‌اند. شمار جمعیت آقاخانی‌ها به‌طور دقیق‌ شناخته‌شده نیست؛ هرچند ارقام مبالغه‌آمیزی نظیر ده میلیون در 1952م، تا ‌بیست میلیون در 1970م، گفته شده‌ است‌. امروزه‌ بیشتر جمعیت آقاخانی‌ها را خوجه‌های‌ هندی‌الاصل تشکیل می‌دهند.

مؤلف در‌ این‌ بخش، به سازمان مذهبی، آداب مذهبی و حیات آقاخان‌ها در دوران معاصر پرداخته است. آنچه در مورد‌ آقاخان‌ها‌ آمده‌ است، تا پایان حیات آقاخان سوم در سال 1956م، می‌باشد و به وضعیت‌ اسماعیلیان‌‌ در‌ دوران آقاخان فعلی که از سال 1956م، امامت اسماعیلیان را برعهده‌ دارد، اشاره‌ نشده‌ است‌.

بخش سوم، به وضعیت دروزیان در دنیای‌ معاصر‌ اختصاص‌ دارد. نویسنده، معتقد است آثار دقیقی از جمعیت دروزیان در دست نیست، اما کل‌ جمعیت‌‌ آنان در جهان در سال 1988م، حدود‌ یک میلیون‌ نفر‌ تخمین زده‌ شده است. بر طبق این‌ تخمین‌، که کمیته روابط عمومی دروزیان‌ آمریکا انجام داده است، شمار کل دروزیان در‌ لبنان‌ 390 هزار نفر (تقریبا 10‌% چهار‌ میلیون جمعیت‌ کل‌ لبنان) در سوریه 420 هزار نفر (از‌ 12‌ میلیون جمعیت سوریه) در اسرائیل 75 هزار نفر (شامل 15 هزار دروزی‌ بلندی‌های‌ جولان) در اردن 15 هزار نفر‌ و در سایر نقاط جهان، 80‌ هزار نفر بوده است.

در‌ این بخش، جمعیت و احوال اجتماعی معروف‌ترین خاندان‌های‌ دروزی، آداب و قوانین مذهبی، عبادات، کتب‌ مذهبی‌ و اصلاح‌طلبی‌ در جامعه دروز،‌ مورد‌ بحث‌ واقع شده است‌.

فصل‌ چهارم، به‌ کتاب‌شناسی‌ اختصاص‌ دارد. در این فصل،‌ اهم نسخ‌ خطی اسماعیلی به‌ترتیب تاریخ تألیف ذکر شده است و همراه آن‌، برجسته‌ترین شخصیت‌های‌ فرهنگی‌ این فرقه نیز معرفی شده است‌. منابع‌ نسخ‌ خطی‌ مؤلف‌ در این فصل‌ مجموعه‌ نسخ خطی کتابخانه‌های‌ دانشکده ادبیات و مرکزی تهران، دوشنبه، لندن، لیدن، مجلس شورای‌ اسلامی، ملک وکیل‌ و همدانی‌ و مجموعه‌های‌ شخصی نسخ‌ خطی سید نصرالله تقوی، زاهدعلی، شیخ‌ ابراهیم‌ بن‌ شیخ عبدالقیوم، شیخ عبدالقیوم بن عیسی بای، اسماعیلی فیضی، کینخواب والا و ملا قربان حسین است. در این کتاب‌شناسی، 139 جلد کتاب از مجموعه‌های مذکور معرفی‌‌ شده است.

مزیت و ویژگی اثر حاضر به‌ نسبت‌ آثار منتشرشده دیگر، مانند کتاب «تاریخ و عقاید اسماعیلیه»، جدا شدن بخش تاریخ از بخش عقاید‌ و سازمان و تفکیک معتقدات امروزین فرق مختلف اسماعیلیه است. مطلبی که خود مؤلف‌ هم‌ به‌عنوان یک مزیت نسبت به آثار دیگر به آن اشاره نموده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست الفبایی به‌همراه کتابنامه منابع فارسی، عربی و انگلیسی، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و توضیح برخی از کلمات و عبارات متن، به ذکر نص آیات و روایاتی که در متن آورده شده، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. چلونگر، محمدعلی، «کنکاش: اسماعیلیان در گذر زمان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد 1387، ‌شماره 123، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/343037/

وابسته‌ها

بنیادهای کیش اسماعیلیان

اسماعيليان در تاريخ

تاريخ الدعوة الإسماعيلية

أربعة كتب إسماعيلية

التشيع المصري الفاطمي: اشعاع حي و حضاري: مئتان و عشر سنوات من الإبداع الانساني

الشيعة في موكب التاريخ

تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم

فرهنگ فرق اسلامی

فرق الشيعة