مبادي الوصول إلی علم الأصول

مبادي الوصول إلی علم الأصول
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده) بقال، عبدالحسین محمد علی (مصحح)
ناشر	المطبعة العلمية
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1404 ق یا 1984 م
چاپ	2
موضوع	اصول فقه شیعه - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏158‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏م‎‏2‎‏

مبادي الوصول إلی علم الأصول، تألیف علامۀ حلى، جمال‌الدين، ابومنصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى (648 - 726 هجرى قمرى) است.

اين كتاب قواعد اصلى و مهم علم اصول است كه به شكلى مختصر و مفيد بيان شده است.

اهميت

كتاب مبادي الوصول إلی علم الأصول كتابى ارزشمند و گرانبها در علم اصول است و از زمان نگارش تا اين زمان بسيار مورد توجه علماى شيعه قرار گرفته و تا كنون شرح‌ها و حواشى فراوانى بر آن نگاشته شده است.

انگيزۀ نگارش

علامۀ حلى اين كتاب را به درخواست «شيخ تقى‌الدين، ابراهيم بن محمد بصرى» از شاگردان خود نگاشته است. وى تأليفات ديگرى نيز در علم اصول بعد از اين كتاب نگاشته است؛ مانند:

1 - التهذيب، اين كتاب تا قبل از معالم كتاب درسى حوزه‌هاى علميّۀ شيعه بوده و شرح‌هاى فراوانى بر آن نگاشته شده است.

2 - شرح مختصر ابن حاجب، اين كتاب بسيار ارزشمند و قابل توجه مى‌باشد.

3 - النهاية، اين كتاب بسيار گسترده و در دو جلد بزرگ است.  

ساختار و گزارش محتوا

علامۀ حلى در اين كتاب با نقل نظريات ديگر علماى اصولى شيعه و سنى به بيان ديدگاه‌هاى اصولى خود پرداخته است.

اين كتاب شامل مباحث لغات، احكام، اوامر و نواهى، عموم و خصوص، مجمل و مبين، افعال، نسخ، اجماع، أخبار، قياس، ترجيح، اجتهاد و استصحاب است.

اين كتاب به شيوۀ كتاب «منهاج الوصول في معرفة علم الأصول»، نوشتۀ قاضى القضات ناصرالدين بيضاوى (درگذشت سال 685 هجرى قمرى) نگاشته شده است.

علامۀ حلى اين كتاب را به 12 فصل تقسيم كرده و در هر فصل به بررسى مباحث گوناگون اصولى پرداخته است. وى در آغاز هر بحث به بررسى و طرح مهم‌ترين نظرياتى كه دربارۀ موضوعات علم اصول گفته شده با ذكر دليل مى‌پردازد، سپس نظريات و ادلۀ آن را مورد بررسى قرار مى‌دهد و در نهايت ديدگاه خود را با ذكر دليل مطرح نموده و يا اگر نظريات ديگران را پذيرفته باشد، به شرح و بسط و توضيح مختصر آن مى‌پردازد.

به عنوان نمونه وى در آغاز كتاب مى‌فرمايد: جماعتى عقيده دارند كه لغات توقيفى هستند و از جانب خداوند متعال به انسان ياد داده شده است و براى اين نظريه استدلال به دو آيۀ قرآن كرده‌اند:

1 - و علم آدم الأسماء كلها  ؛ يعنى خداوند همۀ نامها را به حضرت آدم ياد داد.

2 - و اختلاف ألسنتكم  ؛ يعنى از نشانه‌هاى خداوند اختلاف زبان و لغات شماست.

ابوهاشم (عبدالسلام بن محمد بن عبدالوهاب جبايى يكى از شخصيت‌هاى معتزله) مى‌گويد: لغات اصطلاحى است (يعنى خود انسان‌ها براساس نياز آن را اصطلاح و ايجاد مى‌كنند) و دليل آن هم اين آيه است: «و ما أرسلنا من رسول إلا بلسان قومه»  ؛ يعنى ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم؛ مگر به زبان قوم و مردم خودش.

از ويژگى‌هاى مهم اين كتاب مقايسۀ ميان ديدگاه‌هاى اصولى علماى شيعه و اهل تسنن است و اين ويژگى در نزدیکى آراء و عقايد به هم و شناخت شفاف‌تر علماى مسلمان از ديدگاه‌هاى يكديگر بسيار مؤثر است.

از ديگر برجستگى‌هاى اين كتاب بررسى آراء و نظريات گوناگون و ادلۀ آن و سپس طرح مجتهدانۀ رأى خود و يا بعد از تعديل و يا اضافۀ قيود بر آن مى‌باشد؛ مانند نظريۀ مؤلف در حقيقت و مجاز و يا موافقت ايشان با ابوحنيفه در بحث عموم و خصوص در اين كه استثناء بر خلاف اصل است و مباحث فراوان ديگر.

شرح‌هاى كتاب

تا كنون شرح‌هاى فراوانى بر اين كتاب نوشته شده؛ مانند:

1 - شرح فرزندش فخر المحققين بر كتاب.

2 - شرح شيخ على بن حسن امامى به نام «خلاصة الأصول».

3 - شرح شيخ محمد بن على بن محمد گرگانى غروى به نام «غاية البادي في شرح المبادي».

4 - شرح سيد على بن سيد محمد على بن ابى المعالى.

5 - شرح سيد مصطفى بن سيد محمد هادى بن سيد مهدى بن سيد دلدار على نقوى.

6 - شرح ميرزا محمد بن سليمان تنكابنى (درگذشت 1302 هجرى قمرى).

7 - شرح ملا محمدرضا بن محمد محسن همدانى به نام «رياض الأصول في شرح مبادىء الوصول إلى علم الأصول».

و شرح‌هاى فراوان ديگر

سخن آقا بزرگ تهرانى

آقا بزرگ تهرانى صاحب كتاب الذريعة دربارۀ اين كتاب مى‌فرمايد:

«مبادي الوصول إلی علم الأصول و يقال له مبادي الأصول، هو متن مختصر في أصول الفقه تصنيف آيت‌الله العلامة جمال‌الدين الحسن بن يوسف الحلي المتوفى سنة 726 و قد شرحه و علق عليه الأصحاب من لدن حياته حتى اليوم».

يعنى «كتاب مبادي الوصول إلی علم الأصول كه به آن مبادي الأصول نيز مى‌گويند متنى مختصر و كوتاه در اصول فقه است و مؤلف آن آیت‌الله علامه جمال‌الدين حسن بن يوسف حلى درگذشت سال 726 هجرى قمرى است. اين كتاب از زمان حيات مؤلف تا اين زمان مورد شرح و تعليقۀ علماى شيعه قرار گرفته است».  

نسخه‌هاى خطى

1 - نسخه‌اى در كتابخانۀ حضرت آیت‌الله نجفى مرعشى در شهر مقدس قم.

تاريخ نگارش اين نسخه سال 703 هجرى قمرى و به خط شاگرد مؤلف شيخ احمد آوى است. اين نسخه در سال 705 بر علامۀ حلى و فرزند ايشان فخر المحققين قرائت شده و آن را تأييد كرده‌اند.

2 - نسخه‌اى در كتابخانۀ آستان قدس رضوى در شهر مشهد مقدس.

تاريخ نگارش اين نسخه سال 702 هجرى قمرى و به خط شيخ أحمد آوى است و در سال 705 بر فرزند مؤلف، فخر المحققين قرائت شده و او نيز آن را تأييد كرده است.

منابع مقاله

حلی، حسن بن یوسف، مبادي الوصول إلی علم الأصول، قم، المطبعة العلمیة، 1404ق.