درر الحكم

‏درر الحكم
پدیدآوران	ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نويسنده) عبدالوهاب، يوسف (مصحح) دار الصحابة للتراث. قسم التحقيق (مصحح)
ناشر	دار الصحابة للتراث
مکان نشر	مصر - طنطا
سال نشر	مجلد1: 1995م , 1416ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

درر الحكم تألیف ابومنصور عبدالملک بن محمد ثعالبی نیشابوری (متوفی 429ق)، مشتمل بر روایت‌ها و حکمت‌های گردآوری شده از منابع روایی و تاریخی اهل سنت است. یوسف عبدالوهاب بر این کتاب مقدمه نوشته است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه، معرفی نویسنده و کتاب به قلم محقق کتاب و نیز متن حکمت‌ها بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی است.

گزارش محتوا

حکمت گمشده مؤمن است و کتابی که در دست خواننده عزیز است گوهرهای گران‌بهایی از حکمت‌هاست. ثعالبی پیشوای لغت و ادب این حکمت‌ها را برگزیده است؛ تا حکمت‌های ارزشمند و اثر بزرگی را برای ما تهیه کند. ثعالبی حکمت‌ها را در کتابش به‌صورت اتفاقی دسته‌بندی کرده است؛ همان‌گونه که شیوه رایج نویسندگان ادبی مشهور در کتب ادب مانند البیان و التبیین، الحیوان، المحاسن و الاضداد، عیون الأخبار، محاضرات الادباء، الاغانی، العقد و الفرید و... است‏.

حکمت بهترین راهنما بر گرایش قبایل و عادات آنهاست و نزد اعراب جایگاه برجسته‌ای دارد. حکمت در همه حالات بر زبان اعراب جاری می‌شود و گفته‌های خود را با آن تقویت و بر کارهایشان دلیل می‌آورند. حکمت سبب تسلی قلب و صحت نفس در هر شادی و غم است و همواره با گذشت روزگار برای ما گنجینه‌ای است. در این کتاب تعداد زیادی از آن حکمت‌ها ذکر شده است‏.

محقق در مقدمه تصریح کرده که دو نسخه خطی کتاب را با هم مقابله کرده و بین آن‌ها تفاوتی نیافته است؛ چراکه یکی برای دیگری اصل بوده و از آن نقل شده است. سپس برای تصحیح و تحکیم نص به‌قدر توان اقدام کردم. سپس مقدمه مختصری در رابطه با نویسنده و کتاب حاضر نوشتم‏. در این مقدمه در چند سطر نویسنده معرفی و سپس به عناوین آثارش اشاره شده است‏. همچنین در معرفی کتاب تنها به نسخه‌ای از اثر که بروکلمان به آن اشاره کرده و نسخه دیگری به خط محمد حسن حموی اشاره کرده است‏.

ثعالبی، کتاب را با حکمتی در فضیلت عقل آغاز کرده می‌نویسد: رسول‌الله(ص) می‌فرمایند: «هیچ‌کس چیزی بهتر از عقل به دست نیاورده که او را به هدایت راهنمایی و از هلاکت برگرداند». سپس به سخن بهلول در پاسخ به این سؤال که آیا تو از جمله دیوانگان هستی؟ اشاره کرده می‌نویسد: این پاسخی طولانی دارد و لکن من از عاقلان به شمار می‌آیم‏.

گوینده بسیاری از حکمت‌های کتاب مشخص نیست و با «قیل»، «قیل حکیم»، «قیل بعض الفلاسفة» و... نقل شده است. در مواردی محقق اثر منبع کلام را یافته و در پاورقی ذکر کرده و البته در بسیاری موارد نیز منبعی برای حکمت نیافته است؛ مثلاً در حکمتی می‌خوانیم: «دو چیز است که شایسته است عاقل از آن‌ها بپرهیزد: زمان و اشرار»‏.

در ادامه، حکمتی از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده است: «هر که تواند خود را از چهار چیز نگه دارد، شایسته است که هیچ ناملایمى نبیند، پرسیدند آن‌ها چیست‌؟ فرمود: لجبازى، عجله، سستى و خودپسندى...». در نقل این حدیث اشتباه رخ داده است و به‌جای «بان لا ینزل به مکروه» عبارت «ان ینزل به مکروه»‏ ذکر شده که با دقت در ابتدای حکمت «ان یمنع نفسه»، معلوم می‌شود که برخلاف منابعی چون تحف العقول‏ سهوی در نقل حکمت رخ داده است.

برخی از حکمت‌ها همچون سخنان رسول خدا(ص) از صحت و وثاقت بیشتری برخوردار است؛ لذا محقق آن را با قلم درشت‌تر بر آن‌ها تأکید کرده است؛ به‌عنوان‌مثال در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده است: «پدر و مادر بابی از ابواب جنت هستند؛ پس این باب را برای خود حفظ کنید». محقق کتاب در پاورقی این حدیث را صحیح دانسته و منابع آن را متذکر شده است‏. او وضعیت دیگر احادیث را از حیث سند در پاورقی‌ها متذکر شده است‏.

در بخش دیگری از حکمت‌های کتاب از حدیث «طلب العلم فریضة علی کل مسلم» به‌عنوان حدیث حسن یاد شده است‏. البته نویسنده که از محدثین اهل سنت است در کنار حکمت‌های منقول از رسول‌الله(ص)، حکمتی نیز از معاویه نقل کرده که در آن ظلم بر کسی که یاوری غیر خدا ندارد را قبیح دانسته است: «من حیا می‌کنم از این‌که بر کسی ظلم کنم که یاوری غیر خدا ندارد»‏.

آخرین حکمت ذکر شده در کتاب نیز همچون اولین حدیث در موضوع عقل و معرفی عاقل است: «شایسته است که عاقل تنها در سه حالت دیده شود: افزایش توشه برای معاد، یا فراهم کردن متاع برای معاش یا لذت بردن غیر حرام»‏.

وضعیت کتاب

در پاورقی‌های کتاب منابع برخی روایات، وثاقت برخی احادیث، معرفی برخی اعلام و معانی برخی الفاظ ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، انتشارات کتابچی، چاپ ششم، 1376.