دین و سیاست در دوره صفوی: تفاوت میان نسخه‌ها

جز
جایگزینی متن - 'است<ref>' به 'است.<ref>'
جز (جایگزینی متن - 'فارسي' به 'فارسی')
جز (جایگزینی متن - 'است<ref>' به 'است.<ref>')
خط ۳۳: خط ۳۳:
}}
}}
   
   
'''دین و سیاست در دوره صفوی'''، اثر [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]، مجموعه مقالاتی از نویسنده است که به مدت یک سال از تابستان 1369 تا تابستان 1370 در مجلات مختلف چاپ شده و اکنون با ضمیمه شدن این مقالات به یکدیگر به‎صورت کتاب منتشر شده است. وجه مشترک تمام این مقالات، دین در دوره صفویه است<ref>ر.ک: درآمد، ص14</ref>.
'''دین و سیاست در دوره صفوی'''، اثر [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]، مجموعه مقالاتی از نویسنده است که به مدت یک سال از تابستان 1369 تا تابستان 1370 در مجلات مختلف چاپ شده و اکنون با ضمیمه شدن این مقالات به یکدیگر به‎صورت کتاب منتشر شده است. وجه مشترک تمام این مقالات، دین در دوره صفویه است.<ref>ر.ک: درآمد، ص14</ref>.


==ساختار==
==ساختار==
خط ۴۱: خط ۴۱:
در ذیل عنوان «درآمد»، از سودمندی تحقیق در دوره صفوی از جهات گوناگون، سخن به میان آمده و خاطرنشان شده که: از میان مسائلی که در دوره صفویه قابل بحث است و متأسفانه هنوز درباره آن تحقیق جدی، مبتنی بر مآخذ چاپ‎نشده، صورت نگرفته، مسئله دین و دین‎داری است. اظهار نظرهای غلط، به‎ویژه از سوی مستشرقان، آن‎هم کسانی چون براون که آشنایی اجمالی و کلی با این دوره داشته هنوز در میان پژوهشگران ما رواج دارد و برخی از محققان داخلی مکرر بر برداشت‎های آن‎ها که اکثر متخذ از نوشته‎های چاپی فارسی است، تکیه می‎کنند و این اسباب شرمندگی است. ما درباره این دوره منابع بسیار گسترده‎ای داریم که همچنان دست‎نخورده باقی مانده... ما در این نوشتار از جمله کوشیده‎ایم تا برخی از این متون را شناسایی کرده، بر آن‎ها مروری داشته باشیم؛ همین مقدار نشان می‎دهد که ازاین‎دست اطلاعات اجتماعی، به‎طور انبوه در منابع فقهی و عقایدی ما وجود دارد<ref>همان، ص12</ref>.
در ذیل عنوان «درآمد»، از سودمندی تحقیق در دوره صفوی از جهات گوناگون، سخن به میان آمده و خاطرنشان شده که: از میان مسائلی که در دوره صفویه قابل بحث است و متأسفانه هنوز درباره آن تحقیق جدی، مبتنی بر مآخذ چاپ‎نشده، صورت نگرفته، مسئله دین و دین‎داری است. اظهار نظرهای غلط، به‎ویژه از سوی مستشرقان، آن‎هم کسانی چون براون که آشنایی اجمالی و کلی با این دوره داشته هنوز در میان پژوهشگران ما رواج دارد و برخی از محققان داخلی مکرر بر برداشت‎های آن‎ها که اکثر متخذ از نوشته‎های چاپی فارسی است، تکیه می‎کنند و این اسباب شرمندگی است. ما درباره این دوره منابع بسیار گسترده‎ای داریم که همچنان دست‎نخورده باقی مانده... ما در این نوشتار از جمله کوشیده‎ایم تا برخی از این متون را شناسایی کرده، بر آن‎ها مروری داشته باشیم؛ همین مقدار نشان می‎دهد که ازاین‎دست اطلاعات اجتماعی، به‎طور انبوه در منابع فقهی و عقایدی ما وجود دارد<ref>همان، ص12</ref>.


اولین بخش کتاب با عنوان «مبانی فقهی مشارکت علما در دولت صفوی»، به تبیین و تعیین و ارائه دیدگاه‎های روشن درباره رهبر امت در دوران غیب کبرا می‎پردازد. نویسنده در این فصل چگونگی رفتار و عملکرد علما در عصر غیبت بر اساس مبانی فکری شیعه - ‎که هسته اصلی آن، اعتقاد به امامت معصوم است - را مورد بررسی قرار داده است. در اینجا یک سؤال مطرح و پاسخ داده ‎شده است: شیعه اثناعشری که تا قبل از دوران صفویه تجربه اداره حکومت مستقلی را نداشته است، پس روابط خود را با حاکمیت‎های موجود روز بر چه اساسی پی نهاده است؟ آیا شیعیان و عالمان آن‎ها با حاکمیت صرفاً یک برخورد بدبینانه و منفی داشته یا در بعضی موارد، رفتارهای مثبت و همکارانه نیز از خود نشان می‎داده است و اگر چنین بوده، برای آن چه توجیهی داشته است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص18</ref>.
اولین بخش کتاب با عنوان «مبانی فقهی مشارکت علما در دولت صفوی»، به تبیین و تعیین و ارائه دیدگاه‎های روشن درباره رهبر امت در دوران غیب کبرا می‎پردازد. نویسنده در این فصل چگونگی رفتار و عملکرد علما در عصر غیبت بر اساس مبانی فکری شیعه - ‎که هسته اصلی آن، اعتقاد به امامت معصوم است - را مورد بررسی قرار داده است. در اینجا یک سؤال مطرح و پاسخ داده ‎شده است: شیعه اثناعشری که تا قبل از دوران صفویه تجربه اداره حکومت مستقلی را نداشته است، پس روابط خود را با حاکمیت‎های موجود روز بر چه اساسی پی نهاده است؟ آیا شیعیان و عالمان آن‎ها با حاکمیت صرفاً یک برخورد بدبینانه و منفی داشته یا در بعضی موارد، رفتارهای مثبت و همکارانه نیز از خود نشان می‎داده است و اگر چنین بوده، برای آن چه توجیهی داشته است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص18</ref>.


بخش دوم کتاب به ساختار حکومت ایران و نقش علما از دیدگاه مسافران خارجی (جهانگردان و سفیران) اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش نظرات شاردن، کمپفر، سرجان ملکم، ادوارد پولاک و بنجامین را به معرض نمایش گذاشته است و در پایان می‎گوید: تنها نتیجه‎ای که از بررسی‎های فوق می‎توان گرفت آن است که علما و فقهای دوره صفویه به‎لحاظ جنبه‎های مثبت از قبیل گرایش به تشیع و مبارزه برای پایان بخشیدن به نفوذ تصوف و همچنین امکان عمل به قوانین فقهی شیعه و نیز امر به ‎معروف و نهی از منکر که در این دولت وجود داشت، به همکاری با حکومت همت گماشتند؛ آن‎ها گرچه در مجموع - ولو افرادی نادر - چنین بودند، هرگز به‎صراحت حکم به عدم حقانیت حکام نکردند، ولی در عمق ضمیر خود این اعتقاد را همچنان محفوظ نگاه داشتند و همین نیز زمینه را برای حفظ استقلال روحانیون هموار می‎ساخت که بعدها در عصر به قدرت رسیدن خاندان قاجار آشکارا خودنمایی کرد<ref>ر.ک: همان، ص70</ref>.
بخش دوم کتاب به ساختار حکومت ایران و نقش علما از دیدگاه مسافران خارجی (جهانگردان و سفیران) اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش نظرات شاردن، کمپفر، سرجان ملکم، ادوارد پولاک و بنجامین را به معرض نمایش گذاشته است و در پایان می‎گوید: تنها نتیجه‎ای که از بررسی‎های فوق می‎توان گرفت آن است که علما و فقهای دوره صفویه به‎لحاظ جنبه‎های مثبت از قبیل گرایش به تشیع و مبارزه برای پایان بخشیدن به نفوذ تصوف و همچنین امکان عمل به قوانین فقهی شیعه و نیز امر به ‎معروف و نهی از منکر که در این دولت وجود داشت، به همکاری با حکومت همت گماشتند؛ آن‎ها گرچه در مجموع - ولو افرادی نادر - چنین بودند، هرگز به‎صراحت حکم به عدم حقانیت حکام نکردند، ولی در عمق ضمیر خود این اعتقاد را همچنان محفوظ نگاه داشتند و همین نیز زمینه را برای حفظ استقلال روحانیون هموار می‎ساخت که بعدها در عصر به قدرت رسیدن خاندان قاجار آشکارا خودنمایی کرد<ref>ر.ک: همان، ص70</ref>.
خط ۵۱: خط ۵۱:
لازم به ذکر است اهمیت نماز جمعه به این دلیل بوده که این عمل عبادی و اقامه آن، سیره عملی پیامبر و خلفا بوده و با حاکمیت پیوند دارد و روایات چندی نیز در این باب آمده که این عمل باید همراه با امام برگزار شود. بحث در این مسئله ادامه یافته و برخی اقامه آن را مشروط به اذن معصوم و برخی دیگر اجرای آن را به دست فقیه کافی دانسته‎اند؛ حتی برخی از آنان هیچ نوع شرطی را دراین‎ارتباط نپذیرفتند<ref>ر.ک: همان، ص132</ref>.
لازم به ذکر است اهمیت نماز جمعه به این دلیل بوده که این عمل عبادی و اقامه آن، سیره عملی پیامبر و خلفا بوده و با حاکمیت پیوند دارد و روایات چندی نیز در این باب آمده که این عمل باید همراه با امام برگزار شود. بحث در این مسئله ادامه یافته و برخی اقامه آن را مشروط به اذن معصوم و برخی دیگر اجرای آن را به دست فقیه کافی دانسته‎اند؛ حتی برخی از آنان هیچ نوع شرطی را دراین‎ارتباط نپذیرفتند<ref>ر.ک: همان، ص132</ref>.


مروری بر گزیده منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دوره صفوی، عنوان مبحث بعدی کتاب است. در این موضوع، دیدگاه‎های سیاسی شیعه تاکنون به‎صورت متمرکز و منضبط عرضه نشده است، بلکه در میان مباحث مختلف اعتقادی، فقهی، تاریخی و نیز فلسفی مباحثی در این‎باره مطرح شده است<ref>ر.ک: همان، ص183</ref>.
مروری بر گزیده منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دوره صفوی، عنوان مبحث بعدی کتاب است. در این موضوع، دیدگاه‎های سیاسی شیعه تاکنون به‎صورت متمرکز و منضبط عرضه نشده است، بلکه در میان مباحث مختلف اعتقادی، فقهی، تاریخی و نیز فلسفی مباحثی در این‎باره مطرح شده است.<ref>ر.ک: همان، ص183</ref>.


یکی از مسائل مهمی که فقها را به بحث از مسائل سیاسی در فقه کشانده، همکاری و یا عدم همکاری با سلاطین جور است. همچنین گرفتن یا نگرفتن هدایا و جوایز پادشاهان، زمینه مناسبی را برای بحث از حکومت فراهم آورده است<ref>ر.ک: همان، ص184</ref>. در واقع رشته‎ای که این مباحث را در فقه به هم پیوند می‎دهد، مسئله نیابت فقیه است که خود کم‎کم بابی مستقل شده و در حال حاضر، ده‎ها رساله درباره آن به نگارش درآمده است... علاوه بر فقه، تاریخ نیز قالبی دیگر برای بررسی دیدگاه‎های سیاسی شیعه در زمینه برخوردهای فقهی با تکیه بر فکر سیاسی شیعه است. مقصود از تاریخ، سیر برخورد عالمان و فقیهان شیعه با حاکمان و سلاطین غیر شیعه است که شیعیان، آنان را «حاکم جور» می‎دانند<ref>ر.ک: همان، ص185</ref>.
یکی از مسائل مهمی که فقها را به بحث از مسائل سیاسی در فقه کشانده، همکاری و یا عدم همکاری با سلاطین جور است. همچنین گرفتن یا نگرفتن هدایا و جوایز پادشاهان، زمینه مناسبی را برای بحث از حکومت فراهم آورده است.<ref>ر.ک: همان، ص184</ref>. در واقع رشته‎ای که این مباحث را در فقه به هم پیوند می‎دهد، مسئله نیابت فقیه است که خود کم‎کم بابی مستقل شده و در حال حاضر، ده‎ها رساله درباره آن به نگارش درآمده است... علاوه بر فقه، تاریخ نیز قالبی دیگر برای بررسی دیدگاه‎های سیاسی شیعه در زمینه برخوردهای فقهی با تکیه بر فکر سیاسی شیعه است. مقصود از تاریخ، سیر برخورد عالمان و فقیهان شیعه با حاکمان و سلاطین غیر شیعه است که شیعیان، آنان را «حاکم جور» می‎دانند<ref>ر.ک: همان، ص185</ref>.


نویسنده در این بحث با مرور بر برخی آثار همچون رساله‎های خراجیه، روضة الأنوار، رساله آئینه شاهی و ترجمه و شرح‎های عهدنامه مالک اشتر، برخی از نکات درباره فکر سیاسی شیعه را استخراج و عرضه نموده است<ref>ر.ک: همان، ص190</ref>.
نویسنده در این بحث با مرور بر برخی آثار همچون رساله‎های خراجیه، روضة الأنوار، رساله آئینه شاهی و ترجمه و شرح‎های عهدنامه مالک اشتر، برخی از نکات درباره فکر سیاسی شیعه را استخراج و عرضه نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص190</ref>.


یکی از مباحثی که در این اثر به چشم می‎خورد، رویارویی فقیهان و صوفیان در دوره صفوی است که نویسنده این مسئله را در عنوانی جداگانه بحث نموده است. صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباشان و صوفیان به دست آورده و زمانی که به قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن‎ها همین دسته بودند. آنان به دلایل سیاسی و اعتقادی به‎تدریج عناصر ایرانی را ازیک‎طرف و فقها و علمای شیعه امامیه را از طرف دیگر، سهیم در قدرت سیاسی کردند. کم‎کم ظهور فقهای بزرگی چون محقق کرکی و به دست آوردن مقام دینی - سیاسی مهم شیخ‎الاسلامی توسط آنان باعث شد تا جبهه فقاهت در برابر تصوف، دقیقاً تحکیم شده و شکل رسمی به خود بگیرد و باعث تضاد شود... این تضاد ازیک‎طرف صوفیان بودند که شاه را «مرشد کل» تلقی می‎کرده و خود انجام مراسم ویژه خویش را داشتند، از طرف دیگر فقیهان که علاوه برداشتن زمینه اجتماعی و شرعی در فقه، از سوی شاهان صفوی نیز تقویت می‎شدند... دراین‎بین عالمانی نیز وجود داشتند که تعلق‎خاطری به فرق صوفی یا اعمال صوفیان از خود نشان دادند و گاه به‎صورت یک عارف نظری و حتی عملی خود را معرفی کردند و باعث اختلاف میان علمای شیعه شدند<ref>ر.ک: همان، ص221-222</ref>.
یکی از مباحثی که در این اثر به چشم می‎خورد، رویارویی فقیهان و صوفیان در دوره صفوی است که نویسنده این مسئله را در عنوانی جداگانه بحث نموده است. صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباشان و صوفیان به دست آورده و زمانی که به قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن‎ها همین دسته بودند. آنان به دلایل سیاسی و اعتقادی به‎تدریج عناصر ایرانی را ازیک‎طرف و فقها و علمای شیعه امامیه را از طرف دیگر، سهیم در قدرت سیاسی کردند. کم‎کم ظهور فقهای بزرگی چون محقق کرکی و به دست آوردن مقام دینی - سیاسی مهم شیخ‎الاسلامی توسط آنان باعث شد تا جبهه فقاهت در برابر تصوف، دقیقاً تحکیم شده و شکل رسمی به خود بگیرد و باعث تضاد شود... این تضاد ازیک‎طرف صوفیان بودند که شاه را «مرشد کل» تلقی می‎کرده و خود انجام مراسم ویژه خویش را داشتند، از طرف دیگر فقیهان که علاوه برداشتن زمینه اجتماعی و شرعی در فقه، از سوی شاهان صفوی نیز تقویت می‎شدند... دراین‎بین عالمانی نیز وجود داشتند که تعلق‎خاطری به فرق صوفی یا اعمال صوفیان از خود نشان دادند و گاه به‎صورت یک عارف نظری و حتی عملی خود را معرفی کردند و باعث اختلاف میان علمای شیعه شدند<ref>ر.ک: همان، ص221-222</ref>.
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش