دیوان ناصری کاشانی

‏دیوان ناصری کاشانی
پدیدآوران	ناصري کاشاني، حسن (نويسنده) صائم کاشاني، علي‌اصغر (مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان ناصري کاشاني ديوان
ناشر	تالار کتاب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1380ش ,
موضوع	شعر فارسی - قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏7892‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

دیوان ناصری کاشانی به تصحیح، توضیح و مقدمه سید علی‎اصغر صائم کاشانی، کتابی است در یک جلد با موضوع ادبیات و اشعار فارسی. در این اثر، مجموعه اشعار حسن ناصری کاشانی (1222-1316) به‎ترتیب، قصاید، غزلیات، مسمطات و مثنوی‎ها (و در پایان ماده تاریخ و سروده‎اش در وفات نحوی) ارائه شده است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه ناشر، پیشگفتار و محتوای اشعار (به‎ترتیب، قصاید، غزلیات، مسمطات و مثنوی‎ها) است.

گزارش محتوا

در میان انواع شعر، طبع ناصری بیشتر به سرودن قصیده و مسمط گرایش داشته است.

قصیده از قصد اشتقاق یافته و شاعر در سرودن آن مفاهیم و معانی معینی را قصد می‎کند.

«قصیده‎سرایان گذشته غالبا قصاید خود را با مقدمه‎ای مشتمل بر وصف معشوق و هجران یار و توصیف بهار و خزان یا مفاخره و شکوائیه آغاز و سپس با مناسبتی لطیف که آن را تخلص، یعنی خلاصی یافتن از مقدمه و پیش‎درآمد می‎گویند، به بیان مقصود می‎پرداخته‎اند که مرحوم ناصری دقیقا به اقبال و اقتفای قصیده‎سرایان نامدار گذشته الحق قصایدی از خود برجای نهاده که در اوج انسجام و استحکام است».

قصاید ناصری از حیث طبیعت و ماهیت و مفاهیم و معانی عالی و صور تخیل و کنایات و مجازات گوناگون بشکوهی و سختگی و استعارات متراکم و عظمت و فخامت یادآور چکامه‎سرایان سبک ترکستانی یا خراسانی است.

برخی از ویژگی‎های قصاید او را چنین می‎توان برشمرد:

1. تسلط بر واژه‎ها: «به‎کارگیری و استخدام کلمات مهجور و غریبی مانند «چالیش» به معنی ناز و خرام و جنگ و جدال، «بیغاره‎زن»، یعنی طعنه‎زن و ملامتگر، «غیث»، به معنی باران، ابری که از آن باران ببارد، «اعتق»، یعنی عاتق‎تر و «عاتق»، به معنی رها، آزاد، «آقچه»، یعنی سکه زر یا سیم، «آخشیجان»، به معنی عنصر هریک از عناصر چهارگانه، «کسمه»، یعنی مویی چند که زنان از سر زلف خود پیچ و خم داده و بر رخسار گذارند، «مخیم»، خیمه‎گاه، اردوگاه، معسکر و امثال آن و نیز استفاده از قوافی بسیار مشکل در قصاید مطول نشانگر تسلط او بر ادبیات کهن و شعر کلاسیک است».
2. احاطه بی‎بدیل وی بر داستان‎های شاهنامه: تلمیحات فراوان او در قصایدش بر اشعار و افسانه‎های فردوسی دلیل بر این مدعاست.
3. اطلاع دقیق از علوم موسیقی، هیئت و نجوم.
4. صنایع لفظی و معنوی در اشعار وی: استفاده و به‎کارگیری انواع آرایه‎ها و صنایع لفظی و معنوی در سروده‎های ناصری، بیانگر تسلط کامل او بر صناعات ادبی، به‎خصوص تشبیه، استعاره و تلمیح است:

   مثالی از استعاره:

   نهال دلارام را داد خم

   ز نرگس به گلبرگ تر داد نم

   صنعت ترصیع:

   خنیاگر باغ است به هر شاخه قناری

   رامشگر راغ است به هر گوشه کبوتر

   صنعت عکس:

   چو افراخت آن قامت نازنین

   زمین آسمان، آسمان شد زمین

5. نوآوری: ترکیب‎آفرینی، آوردن مضامین جدید و تازه در قصاید و دیگر اشعار وی به‎راستی اعجاب‎انگیز است؛ به‎طور مثال برای طلوع خورشید می‎گوید:

   یکی طفل طلایی‎مو به مکتب‎خانه گردون

   فروشست از سیاهی لوح گیتی را ز آب زر

   و یا

   به‎ناگه کور شد اسفندیار لیل را دیده

   تو گفتی تیر خور جست از کمان پور زال زر

   .

6. آشنایی وی به زبان عربی و قرآن بسیار افزون و در حد محققان علوم دینی و مذهبی بوده است
7. در آیینه‎زاران مذاهب و ادیان الهی، به‎ویژه آئین اسلام و کیش زردشت و کتاب اوستا و گاته‎های آن تفحصی بسزا داشته و جبلّت را با فروغ شریعت نورانی ساخته است.
8. ناصری علاوه بر قصیده‎سرایی در سرودن مسمطات، آن‎هم در مدح و منقبت ائمه هدی و معصومین خاندان ولا، استادی مسلم و سخن‎پردازی مفخّم است. وی در سرودن مسمطات بر آن بوده تا از قوافی سخت و بسیار دشوار بهره گیرد. اگرچه استفاده از قوافی و واژه‎های مهجور در این روزگار شاعران را به‎راستی کاری ناصواب است، اما به‎هرحال این غنای طبع، معیاری بر تبحر و ذوق زخار ناصری در آفرینش مسمطات است؛ به‎طوری‎که سروده‎های او مسمطات منوچهری را به ذهن متبادر می‎کند؛ برای مثال بشنوید:

صبح چو از باختر، چهره نمود آفتاب		ریخت به هر روزنی، آقچه و زر ناب
ماه ز خجلت نهفت، رخ به ورای حجاب		گشت عیان آفتاب، گشت نهان ماهتاب
ها، هله ساقی بیار، بهر صبوحی شراب		ای خد تو چون بهار، وی رخ تو، همچو عید
ای که بود حسن تو، مایه عیش و ملال		موی تو، شام فراق، روی تو، صبح وصال
لعل تو، شهد مراد، چشم تو، سحر حلال		گیسوی مشکین، کمند، ابروی سیمین، هلال
زاهد نیکوخصال، دید اگر آن جمال		سبحه طاعت گسست، جامه طاقت درید
خیز و نگارا بریز، باده گلگون به جام		تا شکند رنگ او، رونق ماه تمام
زانکه برد زنگ غم، از دل، شرب مدام		خاصه ز دست جوان، ویژه به هنگام بام
وقت صبوح است هان ای مه رومی‎غلام		گیر، به دفع خمار بر کف، جام نبید

.

ناصری در ابیاتی خود را با رشیدالدین وطواط و عنصری برابر و بلکه والاتر دانسته است. او در قصیده‎ای عالی، خود را از مداحی دیگران همانند برخی از شاعران متملق و مدح‎سرا مبرا ساخته و گفته است من به‎جز مدح خاندان عصمت و طهارت(ع) مدح دیگری را نمی‎گویم و به‎تصریح، مداحی سلاطین و حکمرانان را تقبیح کرده است:

من نه فردوسی که بیند عارفم از هر کرانه		نیست کالایی به غیر از وصف گرد سیستانم
من نیم خاقانی آن استاد کامل کاهل معنی		مدح‎خوان یابند، اندر حضرت شاه اخستانم
پادشاهی را ثنا گویم که چون گویم ثنایش		آید از اجزای هستی، مرحبا با صد زبانم
فاش‎تر گویم، چرا باید سخن سربسته گفتن		از دل و جان، مدح‎گوی خسرو لب‎تشنگانم

.

مدح ائمه اطهار(ع)، به‎ویژه آخرین پیام‎آور نور حضرت محمد(ص) و امیر مؤمنان علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، از خصوصیات بارز قصاید و مسمطات اوست. در پاره‎ای از قصاید که در مدح امامان همام سروده است، مدح را عاقبت به شرح مصائب ایشان می‎کشاند؛ حتی گاه در تولد آن بزرگواران پس از اظهار شادمانی و مسرت، بلادرنگ از وقایع مصیب‎بار آنان دم می‎زند که مورد اخیر بیشتر در قصایدی که برای امام حسین(ع) سروده، به چشم می‎خورد. ناصری از بدو نوجوانی به سرودن شعر پرداخته و در آغاز جوانی به پختگی شعری رسیده است . دلیل بر این گفتار قصیده‎ای است که در بیست‎وچهار سالگی در مدح امام عصر(عج) سروده است:

مدح تو را ناصری چگونه سراید		وصف تو بحری است بی‎کرانه و پایان
بیست‎وچهارم ز عمر رفته و گفتم		مدح تو را و نبی به شیوه حسّان
از نعَمَت نانکی است چشمه خورشید		وز کرمت، فرغری است لجه عمّان

.

وضعیت کتاب

تصویر شاعر در صفحه سه کتاب آمده است. فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده است. پاورقی‎های کتاب، حاوی مطالب مفیدی در توضیح برخی واژگان به‎کاررفته در اشعار است.

منابع مقاله

پیشگفتار کتاب.