محمودمیرزا قاجار

محمود میرزا قاجار

نام	محمود میرزا قاجار
نام های دیگر
نام پدر
متولد	1214ق
محل تولد
رحلت	1271ق
اساتید
برخی آثار
کد مولف	AUTHORCODE13566AUTHORCODE

محمودمیرزا قاجار، از پسران فتحعلی شاه قاجار و مریم خانم بود که در نهاوند و لرستان به حکومت رسید. او با برادرانش بر سر حکومت لرستان درگیری‎هایی داشت و به همین دلیل توسط پدرش از حکومت لرستان عزل شد. محمودمیرزا فعالیت‎های عمرانی فراوانی در نهاوند داشت. او دارای طبع شعری روان بود و کتاب‎های زیادی نوشت.

خانواده

پدر و مادر

«محمودمیرزا قاجار پسر فتحعلی‎شاه (حاکم در 1250-1212ق) و مریم خانم بود. این بانو از زنان یهودی شیراز بود که به دین ا سلام گروید و به‎واسطه زیبایی خاصی که داشت، به دربار قاجار راه یافت و ابتدا به عقد آقامحمد خان درآمد... [پس از وی فتحعلی شاه] مریم خانم را به عقد ازدواج خود درآورد».

برادران و خواهران تنی

حاصل پیوند فتحعلی شاه با این بانو، یازده فرزند بود که پنج تن از آنان در زمان حیات فتحعلی شاه درگذشتند و چهار پسر و دو دختر باقی ماندند؛ محمودمیرزا، همایون‎میرزا متخلص به حشمت، احمدعلی‎میرزا متخلص به احمد، جهان‎شاه‎میرزا متخلص به جهان، شاه‎بیگم ملقب به ضیاءالسلطنه و سلطان‎بیگم.

تولد، کودکی

وی در سه‎شنبه 12 صفر 1214ق، به دنیا آمد. چهار ساله بود که فتحعلی شاه او را برای تربیت به صدراعظمش میرزا محمدشفیع مازندرانی سپرد. محمودمیرزا دوازده سال در خانه صدراعظم ماند و در این مدت گاهی همراه شاه به سفر می‎رفت که از آن جمله می‎توان به چند سفر به تبریز و اوجان، همچنین به چمن سلطانیه و سفرهایش به خوش‎ییلاق و بعضی نواحی خراسان اشاره کرد.

مناصب سیاسی

حکومت نهاوند

«او در 1229ق، به حکومت نهاوند رسید و به امید آنکه کم‎کم ولایات دیگر به قلمروش افزوده شود، روزگار را سپری کرد، اما مرگ صدراعظم در قزوین امیدهای وی را به یأس تبدیل کرد و او به‎ناچار به همان حکومت نهاوند قناعت ورزید. محمودمیرزا به‎تفصیل در کتاب «گلشن محمود» و «تذكرة السلاطين» راجع به این مسئله سخن گفته است». وی تا سال 1241ق، حاکم نهاوند بود و در آن سال حکومت این شهر را به برادرش جهان، یا حشمت، سپرد.

حکومت لرستان

او پس از واگذاری حکومت نهاوند، صدهزار تومان به شاه داد و به حکومت لرستان فیلی منصوب شد. قبل از صدور فرمان شاه، عده‎ای از اهالی آنجا برای شاه از حکومت محمودمیرزا در آنجا ابراز نگرانی کرده بودند. وی در 1242ق، با برادر بزرگ‎ترش محمدتقی‎میرزا حسام‎السلطنه، حاکم بروجرد و بختیاری، بر سر لرستان درگیر جنگ شد. فتحعلی شاه که محمودمیرزا را در این جنگ مقصر می‎دانست، او را از حکومت لرستان عزل و حسام‎السلطنه را به حکومت آن ناحیه نصب کرد.

او مجددا در 1244ق، توسط پدرش به حکومت نهاوند رسید. وی سپس مجدد به حکومت لرستان رسید و تا مرگ فتحعلی شاه در 1250ق، در حکومت آنجا باقی ماند.

فعالیت‎های عمرانی

در نهاوند

«او «ضراب‎خانه نهاوند» را احیا و راه‎اندازی کرد و علامت آن را هم «ماه بصر» قرار داد. قلعه نهاوند را با نام جدید «روئین‎دژ» در سال 1232 از نو بنا کرد. او این دژ را مرکز قدرت نظامی خود ساخت و مبلغ هشتاد هزار تومان صرف بازسازی آن کرد».

محمودمیرزا در 1239 مدرسه «مقام محمود» یا «محمودیه» را در محله راسته آمیرزا آقا ساخت. این مکان محل تجمع طلاب و علمای آن زمان بود. این مدرسه تا سال 1317ش، پابرجا بوده و در آن سال به دست رئیس فرهنگ وقت (آقای مینایی) مدرسه جدیدی به‎جای آن ساخته شده است؛ ابتدا دبستان شش کلاسه سعدی و سپس دبیرستان فیروزان در آن دایر گردید. «در ابتدای درب ورودی سالن سمت راست در اطاق کوچکی، سنگ‎نبشته‎ای بر دیوار نصب شده که سنگ بنای مدرسه مذکور است».

باغ شاه، از دیگر بناهایی بود که او در نهاوند احداث کرد. «محمودمیرزا در تذكرة ‎السلاطين، از آثار دیگری که خود بنا یا تعمیر کرده سخن گفته است. از آن جمله به قصری به نام پسرش مسعودمیرزا، «منظر محمود» که به اسم خودش خوانده، «گلشن احمد» به اسم برادر کهترش، «بازار ضیا» نزدیک به تیمچه همایون، «تیمچه همایون» واقع در کنار دیوار قیصریه ابتدای بازار بزازها، بقعه «امامزاده محمد»، بقعه «امامزاده سراب گیان معروف به بابااحمد»، «بقعه شیخ ابوالعباس نهاوندی» و بقعه «بدیع‎الزمان» می‎توان اشاره داشت... قیصریه از دیگر احداثات محمودمیرزا بوده که امروزه به‎جز نام و دو چنار کهنسال آثاری از آن برجای نمانده است... «مسجد محمود»، «کاخ همایون» و چند حمام و کاروان‎سرا از دیگر بناهایی است که این شاهزاده قاجاری در نهاوند احداث کرده که امروزه متأسفانه تعداد اندکی از آنها باقی مانده است».

در لرستان

تعمیر مقبره محمد بن احمد بن رضی‎الدین، معروف به «حياة الغيب».

زندان

وی در ذی قعده 1250 به دستور محمد شاه قاجار دستگیر و روانه تهران شد و در 1251ق، به دستور همان شاه، همراه دیگر شاهزادگانی که ادعای حکومت داشتند به زندان اردبیل منتقل شد. «محمود میرزا چندی بعد به علت شیوع وبا به تبریز منتقل گردید، ولی دوباره پس از رفع بیماری به زندان اردبیل بازگردانده شد و تا پایان عمر در زندان ماند».

وفات

«در باب تاریخ مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست. تاریخ وفات او را بعد از 1271ق، ذکر کرده‎اند».

اساتید

1. میرزا عبداللطیف لاریجانی (خط تعلیق)؛
2. حاج علی‎اکبر خویی (کتاب علی‎شیر نوایی و اشعار ترکی)؛
3. ملا حاجی محمد اصفهانی (آداب قرائت و رسوم عبارت)؛
4. میرزا رضای مجوس (ریاضی اقلیدس)؛
5. ملا مراد خراسانی (محکمات و متشابهات قرآن و علم اخلاق)؛
6. میرزا ابوالقاسم همدانی؛
7. ذبیح نهاوندی؛
8. ملا حسنعلی مازندرانی؛
9. میرزا عبدالوهاب نشاط؛
10. میرزا یوسف طرب.

آثار

1. سفينة ‎المحمود؛
2. باده بی‎خمار؛
3. دلق محمودی؛
4. اخبار محمدی؛
5. تحفه شاهی یا تحفه شهنشاهی؛
6. گلشن محمود؛
7. محمودنامه؛
8. درر المحمود؛
9. بيان المحمود؛
10. غزلیات؛
11. سنبلستان؛
12. منتخب اشعار؛
13. مقصود جهان؛
14. پرورده خیال؛
15. مبكی العيون؛
16. کتاب حدیث؛
17. مخزن المحمود؛
18. تذكرة السلاطين؛
19. منتخب المحمود؛
20. نصيحة المسعود؛
21. رؤیای صادقه؛
22. صاحب‎نامه؛
23. محمود المرائي؛
24. مهر خاوری؛
25. ضياء المحمود؛
26. دیوان اشعار؛
27. مرآت محمدی؛
28. نقل مجلس؛
29. مجمع محمود؛
30. سفرنامه خوزستان/ عهد حسام؛
31. تاریخ صاحب‎قرانی.

منابع مقاله

جلالی، نادره، مقدمه کتاب «تاریخ صاحب‎قرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190-1248ق)، اثر محمودمیرزا قاجار، تصحیح نادره جلالی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران 1389ش.