سبع رسائل

سبع رسائل
پدیدآوران	دوانی، محمد بن اسعد (نويسنده) خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (نويسنده) تویسرکانی، سید احمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	الایرادات علی الحدوث الدهری تجرید الاعتقاد. شرح رساله ابطال الزمان الموهوم رساله اثبات الواجب الجدید رساله اثبات الواجب القدیم رساله الزوراء رساله شرح الزوراء رساله‏ای در شرح خطبه الزوراء
ناشر	مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1381 ش یا 1423 ق یا 2002 م
چاپ	1
شابک	‎964-6781-50-0
موضوع	خدا - اثبات فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، 597 - 672ق. تجرید الاعتقاد - نقد و تفسیر کلام شیعه امامیه - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BBR‎‏ ‎‏982‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏2

سبع رسائل اثرى است كلامى مشتمل بر پنج رساله از محقق جلال‌الدين محمد دوانى متوفاى 908 ه-ق، يك رساله از ملا اسماعيل خواجوئى اصفهانى متوفاى 1173 ه-ق و رساله‌اى ديگر از سيد احمد تويسركانى نگارنده اثر حاضر.

ساختار و گزارش محتوا

رسائلى كه در اين مجموعه آمده به ترتيب عبارت است از:

1. رساله اثبات الواجب قديم

   اين رساله را علامه محقق دوانى در اوان شهرت علمى خود در شيراز در سالهاى قبل از/ 870 ه.ق تأليف نموده و آن را به پادشاه عثمانى سلطان ابوالفتح بايزيد خان معروف سلطان محمد فاتح قسطنطنيه متوفاى/ 886 فرزند سلطان مراد خان با مقدمه‌اى در ستايش وى به او تقديم داشته است.

   مطالب كتاب كه كلا در استدلال بر وجود خداوند- عزّ و جلّ- است در دو مقصد و يك خاتمه آمده. مقصد اول در اثبات وجود خداوند است از چهار طريق، و مقصد دوم در اثبات او است تعالى شأنه از راه ابطال دور و تسلسل به برهان تطبيق و تضايف و برهانى عرشى و خاتمه در بيان و استدلال بر دو مطلب است.

   مطلب اول: ممكن ذاتا و به خويشتن خويش بدون هيچ گونه عامل و علت ديگرى در گرايش به وجود و يا عدم، اولويت و شايستگى بيشترى ندارد.

   مطلب دوم: ممكن تا تمام شرائط و علل وجود آن موجود، و تمام موانع در گرايش به هستى آن مرتفع نشود، حتميت و ضرورت تحقق و هستى نخواهد يافت.

   شروح و حواشى كه بر اين رساله آمده عبارت است از:

   1. شرح نجم‌الدّين حاج محمود بن محمد نيريزى از تلامذه سيد صدرالدين دشتكى كه در سال 921 از تأليف آن فراغت يافته.
   2. شرح قاضى كمال‌الدّين حسين بن خواجه شرف‌الدّين عبدالحق الهى اردبيلى به صورت قال أقول متوفاى 940 يا 950. وى از تلامذه علامه دوانى است و نسخه‌اى از آن در كتابخانه مرحوم وزيرى يزد موجود است.
   3. شرح قاضى نورالله شوشترى صاحب مجالس المؤمنين مقتول (1019 ه. ق).

   و حواشى

   1. از امير غياث‌الدّين منصور دشتكى (م- 948 ه. ق.)
   2. از ملا محمد حنفى متوفاى بعد از 900.
   3. حاشيه خواجه جمال‌الدّين محمود شيرازى.
   4. حاشيه ملا حبيب‌اللّه باغنوى شيرازى معروف به ملا ميرزا جان (م- 994 ه. ق).

2. رساله اثبات الواجب جديد
3. اين رساله را علامه دوانى پس از ده سال يا بيشتر از اثبات الواجب قديم نگاشته، و در مقدمه آن چنين آورده: من رساله‌اى در اين موضوع در عنفوان جوانى نوشته‌ام با استناد بر ادّله فلاسفه و متكلمين و آنچه به نظرم رسيده، و اينك در اين رساله بسنده مى‌كنم بر ادلّه‌اى واضح‌تر و اتقن و مختصرتر و مطالب را در چهارده فصل و يك خاتمه به پايان رسانده در مجالس المؤمنين آمده: مؤلف آن را در اواخر عمر در خطّه «لار» تأليف كرده ولى در كشف الظنون آمده: آن را پس از ده سال از اثبات الواجب نخستين نگاشته.

   بر اين رساله شروح و حواشى بسيارى نوشته‌اند كه از جمله آنهاست:

   1. شرح قاضى كمال‌الدين حسين بن خواجه عبدالحق الهى اردبيلى، و بر اين شرح شرحى نگاشته به فارسى محمد بن احمد گيلكى كه تاريخ اتمام آن 945 ه.ق است.
   2. شرحى از نجم‌الدين حاج محمود بن محمد بن محمود نيريزى تاريخ اتمام 921 ه. ق.
   3. شرح قاضى نوراللّه شوشترى صاحب مجالس المؤمنين و از همو است شرح بر اثبات الواجب قديم.
   4. شرحى در آميخته با متن از مولى نصرالله بن محمد عمرى خلخالى كه به نقل صاحب ذريعه نسخه‌اى از آن در كتابخانه آستان قدس موجود است مؤلف آن را به نام سلطان قطب شاه شيعى نوشته.
   5. حاشيه‌اى از خواجه جمال‌الدين محمود شيرازى شاگرد مؤلف.
   6. حاشيه از فخرالدين محمد بن حسين حسينى استر آبادى به نام اثبات الواجب و در حقيقت حاشيه‌اى است بر اثبات الواجب دوانى، از تأليف آن ذى الحجة 963 فراغت يافته، ظاهرا بر اثبات الواجب جديد است.

4. رساله الزوراء از علامه محقق دوانى

   اين رساله را مؤلف قبل از سال 872 ه.ق در مبدأ و معاد نگاشته، و در آن جمع كرده بين مباحث بحثى و ذوقى و آن را نزد وى منزلت و مرتبت خاصى است، چنانكه خود در شرح آن فرموده: من به هنگام عزيمت براى زيارت اميرالمؤمنين و يعسوب موحدين حضرت على بن ابيطالب (رضى‌اللّه‌عنه و كرّم‌اللّه‌وجهه) در بيرون دارالسلام شهر بغداد در نزدیکیهاى ساحل دجله آن حضرت را در خواب ديدم كه به من عنايت و توجه خاصى فرمود، پس از آنكه از خواب بيدار شدم به يمن و مبارکى اين عنايت بر آن شدم بنام نامى حضرتش رساله‌اى تصنيف نمايم، ولى در انتخاب موضوع اين رساله متردد بودم، گاه به خاطرم مى‌گذشت به مناسبت فرمايش نبى اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌و‌سلّم «أنا مدينة العلم و على بابها» موضوع اين رساله را «تحقيق در ماهيت علم» برگزينم و گاه موضوعات ديگرى به نظرم مى‌رسيد تا آنكه به سعادت عتبه بوسى آن حضرت و حائر حسينى (على نبيّنا و على ساكنيهما الصّلاة و السّلام) مفتخر گرديدم، پس از بازگشت يكى از ياران و دوستان با استعداد و شيفته فهم حقايق كه براى او حكمة الاشراق شيخ شهاب‌الدين سهروردى (م 587 ه) را تدريس مى‌كردم و گه گاه ضمن بيان مطالب سخن از مسائلى كشفى و ذوقى مى‌رفت از من خواست كه آن سوانح و واردات اشراقى را در رساله‌اى گرد آورم، من دعوت و خواسته او را اجابت و به نگارش آن پرداختم، پس از اتمام آن را همان يافتم كه در انديشه آن بودم مرا يقين حاصل آمد اين توفيق از بركات امداد و نفحات باب مدينۀ عاليه دانش و زيارت آن مشاهد مقدسه است به اين مناسبت آن را الزوراء ناميدم كه نام دجله بغداد است از اين رساله به نام تنبيه الراقدين نيز ياد مى‌گردد.

5. رساله‌اى در شرح خطبۀ الزوراء از علامه محقق دوانى

   از اين رساله به نام شرح مقدمۀ الزوراء يا حاشيه صغير و يا شرح صغير زوراء نيز ياد مى‌گردد و شامل اين مطالب است:

   1. تفسير و بيان معنى حمد.
   2. مظهريّت اشياء از صفات كماليه حق جلّ و علا.
   3. مظهريّت جامع و كامل انسان از كلّ صفات و اسماء.
   4. اطلاق نفس حمد بر حضرت ختمى مرتبت صلى‌اللّه‌عليه‌وآله و اتصاف حضرتش به صفات الهى تعالى اسمه، قاضى نوراللّه در مجالس المؤمنين در ترجمه محقق دوانى آورده اين رساله را مؤلف جهت دفع طعن ملا قطب‌الدين محيوى انصارى بر عبارتى كه در خطبه زوراء واقع است نوشته است.
   5. رساله شرح الزوراء از علامه دوانى

   از اين رساله به نام حاشية الزوراء و يا شرح كبير و يا حاشيه كبيره نيز ياد شده، مؤلف ازتأليف اين رساله روز شنبه نوزدهم شوال 871 در بيرون و خارج شهر همدان فراغت يافته و از مقدمه آن ارادت و عشق وى به خاندان عصمت و طهارت عليهم‌الصّلاةوالسّلام معلوم و آشكار است.

   1. رساله ابطال الزمان الموهوم

   از عالم محقق جامع علوم معقول و منقول محمد بن حسين بن محمدرضا بن علاءالدين محمد مازندرانى معروف به ملا اسماعيل خواجوئى اصفهانى (متوفاى شعبان 1173 ه. ق) از اكابر علماى اصفهان و صاحب مصنفات كثيره در علوم مختلف است.

   1. رساله شروح و حواشى بر تجريد الاعتقاد علامه محقق طوسى از سيد احمد تويسركانى.

با توجه به نفاست و مرتبت والاى كتاب شريف تجريد الاعتقاد در قرون متمادى بين متكلمين و فلاسفه اسلامى و اهتمام و اقدام بسيارى از اكابر دانشمندان شيعه و اهل سنت به تدوين و تأليف شرح و حواشى و تعليقات ارزنده بر آن كه بطور قطع تعداد آنها بيش از دويست رساله مى‌باشد و نسخه‌هاى آن بطور پراكنده در اكثر كتابخانه‌هاى ما موجود است نگارنده به معرفى اين دسته از شروح و حواشى پرداخته است.

نسخه شناسى

رساله اثبات الواجب قديم

1. نسخه كتابخانه آستان قدس به شماره 295.
2. نسخه كتابخانه دانشگاه تهران.
3. نسخه كتابخانه شخصى آقا مير سيد محمد على روضاتى.
4. نسخه كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد ضمن مجموعه‌اى به شماره 327 از كتب اهدائى مرحوم دكتر فياض.
5. نسخه‌اى ديگر از كتابخانه آستان قدس به شماره 293.
6. نسخه‌هاى كتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشى نجفى، قم به شماره‌هاى 4081 و 4245.

رساله اثبات الواجب جديد

1. نسخه‌اى از مجموعه شماره /1772 ع كتابخانه ملى تهران.
2. نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى در مجموعه شماره 236.
3. نسخه كتابخانه مدرسه سپهسالار تهران به شماره 1295.

رساله الزوراء

1. نسخه‌اى كتابخانه مدرسه آخوند همدانى ضمن مجموعه‌اى شامل شرح هياكل، و الزوراء، و اثبات الواجب قديم و....
2. نسخه‌اى كتابخانه ملى تهران به شماره /1772 ع.
3. نسخه مدرسه سپهسالار تهران ضمن مجموعه شماره 4505.
4. نسخه كتابخانه مجلس در مجموعه شماره 1836

.

رساله شرح الزوراء از علامه دوانى(حاشيه صغير)

1. نسخه متعلق به دانشگاه تهران.
2. نسخه موجود در مجموعه شماره /1772 ع كتابخانه ملى.
3. نسخه موجود در مجموعه شماره 4505 كتابخانه مدرسه سپهسالار تهران.
4. نسخه موجود در مجموعه شماره 1805 كتابخانه مجلس.

رساله شرح الزوراء از علامه دوانى(حاشيه كبير)

1. مجموعه موجود در كتابخانه مدرسه آخوند همدانى به شماره 10187.
2. مجموعه موجود در كتابخانه ملى تهران به شماره /1772 ع.
3. مجموعه شماره 4505 موجود در كتابخانه مدرسه سپهسالار تهران.
4. مجموعه شماره 1836 كتابخانه مجلس نوشته فضل‌للّه بن محمد به سال 1065.

اين رساله و رساله شرح خطبۀ زوراء تا كنون به چاپ نرسيده.

منابع مقاله

مقدمه نگارنده آقاى سيد احمد تويسركانى بر كتاب.