الأنواء في مواسم العرب

الأنواء في مواسم العرب
پدیدآوران	ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب الانواء فی مواسم العرب
ناشر	بورو
مکان نشر	حیدرآباد - هند
سال نشر	1978 م
چاپ	1
موضوع	بروج دوازده‎گانه - متون قدیمی تا قرن 14 صورتهای فلکی - متون قدیمی تا قرن 14 گاه شماری اسلامی نجوم اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏QB‎‏ ‎‏23‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏7‎‏ ‎‏الف‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الأنواء في مواسم العرب، اثر ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى، پيرامون منازل بيست و هشت‌گانه قمر، نام يك‌يك ستارگان، بحث‌هاى لغوى درباره آن نام‌ها، اشعار مربوط به هريك، گاه‌شمارى نزد اعراب، باد، جهت‌يابى و... است.

كتاب، به زبان عربى و در قرن سوم هجرى نوشته شده است.

ساختار

كتاب با مقدمه‌اى از مصححين آغاز و مطالب بدون تبويب و فصل‌بندى خاصى، تنظيم شده است.

عرب‌هاى باستان، نشانه‌هاى رويدادهاى جوى را برای سهولت حفظ، در اشعار و جملات مسجّع به‌صورت حكمت و قاعده بيان مى‌كردند. اين گونه اشعار، به سبب دربرداشتن الفاظى نامأنوس، حتى در اوايل عصر اسلامى نيز چندان مفهوم نبوده‌اند؛ ازاين‌رو مؤلفان كتاب‌هاى انواء، ناگزير به شرح و توضيح دشوارى‌هاى آن‌ها پرداخته‌اند.

ابن قتيبه از آن دسته نويسندگانى است كه در اين زمينه، دست به كار تأليف كتاب حاضر شده است.

گزارش محتوا

مسعودى چنين مى‌پندارد كه ابن قتيبه، كتاب انواء ابوحنيفه را گرفته و به نام خود خوانده است. در مقدمه كتاب اشاره شده است كه انواء ابوحنيفه اينك در دست نيست، اما قطعات پراكنده‌اى از آن به‌جاى مانده است و به‌هرحال نمى‌توان اين كتاب را برگرفته از آن دانست؛ چه شايد هر دو مؤلف از منبع مشتركى بهره گرفته باشند.

نويسنده در ابتدا، به ذكر منابع قمر و سپس به توضيح و تشريح معناى «نوء» پرداخته است.

انواء، جمع «نوء»، اصطلاحى است در نجوم قديم نزد عرب‌ها، به معنى غروب هريك از منازل قمر در باختر و يا طلوع منزل مقابل آن در خاور، به هنگام سحرگاه پيش از سپيده دم؛ يعنى پيش از آنكه ستارگان در روشنايى خورشيد از ديده محو شوند.

هريك از اين دو پديده، همراه با يكديگر 13 روز يك بار و در سال، 28 بار روى مى‌دهد. عرب‌هاى باستان، هريك از اين رويدادها را عامل يا نشانه يك پديده جوى مانند باد، باران، گرما يا سرما مى‌شمردند و از آن‌ها برای تعيين آغاز و پایان فصول سال و ترتيب و تنظيم كارهاى مربوط به كشاورزى بهره مى‌گرفتند.

در منابع دوره اسلامى درباره اين مسئله كه «نوء» به طلوع يا غروب ستارگان مربوط مى‌شود، اختلاف نظرهايى ديده مى‌شود. گروهى نيز برخى پديده‌ها مانند باد را به طلوع ستارگان و برخى ديگر مانند باران و سرما را به غروب آن‌ها مربوط شمرده‌اند.

بايد توجه داشت كه در اينجا، منظور از طلوع و غروب منازل پديدار شدن و ناپديد شدن آن‌ها در لحظات پيش از سپيده دم؛ يعنى هنگامى است كه خورشيد هنوز آن‌ها را تحت‌الشعاع قرار نداده است.

از بررسى آثار و گزارش‌هاى برجامانده از دوران‌هاى كهن، معلوم مى‌شود كه هواشناسى بر پايه نجوم؛ يعنى نظام انواء در ميان بسيارى از اقوام وجود داشته و ظاهرا سرچشمه اصلى آن، سرزمين بين‌النهرين بوده است.

در زمينه رابطه ميان ستارگان و حركات آن‌ها، وضع آن‌ها نسبت به يكديگر از يك سو و دگرگونى‌هاى جوى از سوى ديگر، دو ديدگاه كاملا متفاوت وجود داشته است: در ديدگاه نخست، مواضع ستارگان تنها نشانه‌هاى رويدادهاى جوى‌اند؛ درحالى‌كه در ديدگاه دوم، علت فاعلى و موجد آن‌ها به شمار مى‌روند. بررسى اشعار كهن عربى درباره انواء، نشان مى‌دهد كه عين اين دو ديدگاه در ميان عرب‌هاى باستان نيز رواج داشته است. روايتى كه از پيامبر(ص) در نكوهش اعتقاد به انواء و برابرى آن با ايمان به كواكب و كفر به خداوند نقل شده است، به ديدگاه دوم مربوط مى‌شود.

در ادامه، ضمن توضيح كيفيت طلوع و غروب، فرق بين غروبى كه افول و غروبى كه نوء باشد بيان و سپس به بررسى اسماء منازل و هيئت‌ها پرداخته شده است. اين اسماء، عبارتند از: شرطان، بطين، ثريا، دبران، هقعه و هنعه.

سپس، اسماء كواكب ذكر گرديده است كه عبارتند از: ذراع، نثره، طرف، جبهه، زبره، صرفه، عواء، سماك، غفر، زيانى، اكليل، قلب، شوله، نعائم، بلده، سعد الذابح، سعد بلع، سعد السعود، سعد الاخبيه، فرغ اول، فرغ ثانى و حوت.

از ديگر مباحث كتاب، عبارتند از: چگونگى نزول قمر به اين منازل، ذكر ازمنه اربعه و تحديد اوقات آن، ازمنه و تحديد اوقات نزد عرب، ذكر بروج و فصل‌ها، خورشيد و ماه و كواكب مشهور از جمله: بنات نعش صغرى و كبرى، حران، عوائذ، قرن، شاء ضباع، حيه، ابيض، فكه و...

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست مآخذ و مصادر؛ فهرست جامع شامل اعلام، قبائل، اماكن، كتب و...؛ اسماء نجوم و كواكب و فهرست قوافى و بحور، در انتهاى كتاب آمده است.

در پاورقى‌ها، به منابع و توضيح برخى از كلمات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.