شمائل النبي(ص)

‏شمائل النبي(ص)
پدیدآوران	ترمذی، محمد بن عیسی (نويسنده) مهدوی دامغانی، محمود (مترجم)
عنوان‌های دیگر	شمائل النبي صلي الله عليه و آله شمائل النبوية و الخصائل المصطفوية. فارسي
ناشر	نشر ني
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1383ش،
شابک	‎964-312-004-x
موضوع	احاديث اخلاقي - قرن 3ق. احاديث اهل سنت - قرن 3ق. محمد (ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - اخلاق محمد (ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - فضايل
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏22‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏4‎‏ ‎‏ش‎‏8041

شمائل النبي(ص)، تألیف ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (متوفی 275ق)،‎ از جمله آثار در موضوع شمایل‎نگاری است. این اثر که به نام الشمائل النبوية، الشمائل المحمدية و الخصائل المحمدية نیز ذکر شده‎، دومـین اثر مهم ترمذی و اولین کتابی است‎ که به‎صـورت مـستقل درباره شمایل نوشته شده است. ترجمه و استخراج احادیث و حواشی به قلم محمود مهدوی دامغانی انجام شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مترجم در معرفی نویسنده و آثار او آغاز شده است. متن کتاب در پنجاه‎وشش باب تنظیم شده است‎. سی‎ودو باب در جلد اول و بیست‎وچهار باب در جلد دوم ذکر شده است. در جلد اول 206 حدیث و در جلد دوم 187حدیث و در جمع 393 حدیث است و حدود ده حدیث مکرر است که در ابواب مختلف آمده است‏.

گزارش محتوا

از‎آنـجاکـه‎ وقـوف بر شکل ظاهری پیامبر اکرم(ص) مانند سیره رفتاری آن حضرت برای مسلمانان اهمیت فراوانی‎ دارد، توصیف شـکل ظاهری حضرت نیز شایسته توجه بسیار است. در طی قرون‎ گذشته علمای شیعه و سـنی‎ اهتمام‎ زیادی به شـرح شـمایل پیامبر اکرم(ص) داشته‎اند؛ به‎طوری‎که کتاب‎های فراوانی در این رشته به تألیف درآمده است. در بین کتاب‎های موجود، بهترین کتاب باقی‎مانده در شمایل‎نگاری، کتاب شمائل النبي‎ ترمذی است‏.

در کتاب ترمذی شمایل به دو معنای: ویژگی‎های بدنی‎ رسول‎ خدا‎(ص) و خوی و خصلت نبوی به‎کـار رفـته اسـت. البته بخش مهم کتاب‎ درباره‎ ویژگی‎های ظاهری حضرت(ص) است‏.

پنج‎ باب‎ اول کتاب درباره ویژگی‎های جسمانی رسول خدا(ص) است و دارای چهل‎و‎چـهار حـدیث‎ اسـت‎ که‎ در آنها به تناسب اندام، زیبایی چهره، رنگ پوست، موها و نـحوه آراسـتن موها اشاره‎ شده‎ است‎. در بین این احادیث، دو حدیث از حضرت علی(ع) درباره خصائص جسمی پیامبر(ص) دیده‎ مـی‎شود‎ و حـدیثی نـیز از امام حسن مجتبی(ع) است که صحت آن جای تردید دارد‎.

دو‎ باب‎ مربوط به خـضاب کـردن، سـرمه کشیدن و استعمال عطر توسط پیامبر اکرم(ص) است که نه‎ حدیث‎ را در بر دارد. در خضاب بستن پیـامبر(ص) حـدیثی از ابـورمثة ذکر شده‎ و سپس‎ تأکید‎ گشته، روایت ابورمثة بهترین حدیث در این مورد اسـت. هفت باب‎ [از باب 8-14] در مورد لباس، کفش، عمامه و انگشتری حضرت است که در این مورد پنجاه‎ویک حدیث نقل گردیده است. درباره لباس پیامبر(ص) از ام‎سـلمه‎ نـقل‎ شـده‎ که می‎گفته است: در نظر رسول خدا(ص) دوست‎داشتنی‎ترین جامه، پیراهن بود: «كان أحبّ الثـياب‎ إلی رسول‎الله(ص) القميص». سپس روایات متعدد دیگری را آورده مبنی بر اینکه لباس‎ عمومی‎ حضرت قـمیص بـوده و بـه هنگام پوشیدن لباس نیز دعا می‎فرموده است.

البته بعد از ذکر سه‎ باب‎ [‎16-15-14] درباره شمشیر، زره و کـلاه‎خود پیـامبر(ص) که نه حدیث را‎ شامل‎ می‎شود، مجدداً دو باب [18-17] را‎ به‎ عمامه‎ و ازار حضرت اختصاص داده و در ایـن‎باره نـه‎ حـدیث‎ دیگر آورده است. یک باب را به نحوه راه رفتن رسول خدا(ص) اختصاص‎ داه‎ و در آن سه روایت آورده‎ کـه‎ دو روایـت‎ آن‎ از‎ حضرت علی(ع) است.

در باب بیستم‎ تنها‎ یک روایت از انس بن مالک دربـاره تـقنع (دستار به سر بستن‎) پیامبر‎(ص) نقل کرده است، سپس سه باب‎ را به نشستن و تکیه‎ دادن‎ حـضرت اخـتصاص داده و ده روایت‎ در‎ این‎باره ذکر کرده است. سی‎و‎سه باب دیگر دربـاره‎ غـذاها‎، نـحوه غذا خوردن‎ حضرت‎، آشامیدن، دست شستن، خـوابیدن‎، سـلوک‎ و معاشرت با مردم، خلق و خوی و عبادت رسول خدا(ص) است‏.

مؤلف خاطرنشان ساخته سـزاوار اسـت‎ عموم‎ مسلمانان هـمان طوری‎ کـه خـصال‎ ظاهری‎ او‎ را دوست دارند، به‎ اوصاف حـمیده و نـحوه معاشرت حضرت که اسوه حسنه است اطلاع پیدا کنند و از آنها پیروی‎ کـنند‎. لازم بـه ذکر است که بعضی‎ از‎ اوصاف‎ ظـاهری‎ ائمه‎ اطهار(ع)، نیز مـثل‎ اوصـاف‎ پیامبر اکرم(ص) در کتب روائی شیعه ذکـر شـده است. چنان‎که سلوک و آداب معاشرت آنان نیز تحت‎ عنوان‎ «أحكام‎ العشرة» در کتاب وسائل الشـيعة آمـده است‎‏.

روش‎ ترمذی‎ در‎ استخراج‎ احـادیث‎ شـمایل چـنین است که گـاهی نـام‎های مبهم را گویا می‎کند؛ مـثلا حـدیثی را از ابورمثه ذکر می‎کند، سپس می‎گوید: اسم ابورمثه رفاعة بن یثربی است‎. گـاهی نیز اشاره به ضعف و علت حـدیث مـی‎کند؛ مثلا حـدیث 204 دربـاره چـگونگی آب آشامیدن حضرت است. سـپس اشاره به ارسال حدیث دارد. گاهی نیز درباره‎ متن‎ حدیث قضاوت می‎کند؛ مثلاً در حدیث 103 می‎گوید: «هـذا حـديث غريب»، هم درباره سند حدیث مـثل حـدیث 302 کـه مـی‎گوید: «هـذا إسناد صحيح».

تـرمذی بـرخی از احادیث‎ شمائل‎ را که در کتب قبل یا بعد از او مثل طبقات ابن سعد، نهاية العرب نویری و دلائل النبوة بـیهقی بـوده، بـه جهت عدم‎ اعتماد‎ بر سند آنها نـیاورده اسـت‏.‎

کـتاب‎ شـمائل تـرمذی از جـهاتی قابل توجه است: یکی از این جهت که قبل از او کتاب مستقلی در شمایل نوشته نشده است؛ بنابراین کتاب‎ او‎ قدیمی‎تر از سایر متون‎ است‎؛ دیگر محدث بودن مؤلف آن است که در هـر باب روایات موجود را جمع کرده و متعرض سند روایات نیز شده است تا صحت ‎و سقم متن روایات با توجه به جرح و تعدیل راویان آن‎ شناخته‎ شود‏.

البته ابن سعد چهل‎وپنج سال قبل از تـرمذی در کـتاب الطبقات الكبری به شمائل النبي(ص) پرداخته و بعضی صفات ظاهری حضرت را مثل «أبيض العنق، گردنش چون جام سیمین‎ بود»، «قص الشارب‎، موهای سبیل خود را کوتاه می‎کرد»، «حسن الوجه، نیک‎روی بـود»، «أزهـر اللون، رخسارش گل‎فام‎ بود»، «ضخم القدم، پاهای ستبر»، «يبلغ شمحته أذنيه، موهای‎ سرش‎ به‎ لاله‎های گوشش آویخته بود»‏.

وضعیت کتاب

ایـن کتاب بارها به چاپ رسیده و شروح متنوع و مختلفی بر آن نوشته شده و روایات آن در کتب شیعه و سنی آمده است.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر شده است. مترجم، فهرست راهنمای واژه‎های کتاب را پس از مقدمه خود ارائه کرده است.

معرفی اعلام و توضیحات پاورقی به قلم مترجم اثر است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. محمدی، رمضان، «شمایل‎شناسی رسول خدا(ص) (جمال آفتاب)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آبان و آذر 1381، شماره 61 و 62، صفحه 162 تا 169.

وابسته‌ها

الطبقات الكبری (دار الكتب العلمية)

نهاية الأرب في فنون الأدب

دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشريعة

طبقات (ترجمه)