أرجوزة في الطب

أرجوزة في الطب
پدیدآوران	ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده)
ناشر	دار الکتب الإسلامیة
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1380 ش
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1

أرجوزة في الطب نگارش منظومه‌هايى در بحر رجز (مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن) و با نام ارجوزة كه پيرامون علوم و فنون مختلف است، سابقه‌اى بس ديرينه دارد.

مؤلفين و محققین برای آسانى حفظ مطالب علمى، اين مطالب را در قالب سروده‌هايى به دانشجویان اين علوم عرضه مى‌نمودند.

ابن سينا نيز برای اينكه نشاطى برای دانشجویان پزشكى به وجود آورد و حفظ مطالب آن را برای آنان آسان گرداند، مطالب پزشكى را به نظم درآورده است و چندين ارجوزه سروده است.

ارجوزه‌هاى منسوب به ابن سينا

1- الارجوزة في الطب كه در آن به مباحث حفظ الصحة پرداخته شده است.

2- الارجوزة في الوصايا كه پيرامون پند و اندرزهاى طبى است.

3- الارجوزة في الطب في الفصول الاربعة.

4- الالفية الطبية.

از جمله ارجوزه‌هاى طبى منسوب به ابن سينا، ارجوزه‌اى به نام «ارجوزة في المجربات» است.

مؤلف، در ابتدا، اين ارجوزه را چنين معرفى مى‌كند:

ابدأ بسم الله في نظم حسن		ذكر ما جرّبت في طول الزمن
ما هو بالطبع و بالخواص		لكل عام و لكل خاص

در پایان ارجوزه نيز مى‌گوید:

هذا الذى جرّبته في عمرى		نظمته للمقتفين اثرى
و الحمد لله على الاتمام		حمداً كثيراً عدد الايام
و صلوات الله ذى الجلال		على النبى المصطفى و الآل

از اين كه اين ارجوزه در چه سالى سروده شده، اطلاعى نداريم.

اين ارجوزه در 106 بيت به نظم كشيده شده است.

آنچه در اين ارجوزه به رشته تحرير درآمده است، بيان مطالبى تحت عنوان مجربات است كه مؤلف در هرچند بيت به يك مطلب اشاره مى‌كند.

بيشتر آنچه در اين منظومه به چشم مى‌خورد پيرامون خواص عجيب اشيا و تأثير كواكب و اوضاع فلكى است؛ از جمله در ابتداى ارجوزه آمده است:

فى شولة العقرب نجم توأم		برأى عين من يراه يعلم
اذا رآه امرء اصطحبا		و اتفقا وداً و ذا تحاببا
لا سيما اذ قال ذا محبباً		بعض لبعض كوكبان كوكبا

و در آخر اين ارجوزه نيز آمده است:

بالرازيانج النضير الاخضر		و ارفعه في زجاجة مقدر
حتى اذا احتيج الى العلاج		احضره في ظرف من الزجاج
فأكحلا ملسوع بالخلاف		فيخرج السم من الاطراف
من حية و لسعة الزنبور		و هكذا من عقرب ذا عور

مطالب ديگر ارجوزه نيز از همين قبيل است.

مطالب اين ارجوزه، مطالبى پى در پى و بدون هيچ استدلال و نقد و كنكاش است كه البته اين امر در تمام ارجوزه‌ها امرى طبيعى است.

گزارش محتوا

اين ارجوزه طبى - چنان‌كه در بخش معرفى کتاب گفتيم - از جمله ارجوزه‌هاى منسوب به ابن سينا است؛ يعنى انتساب آن به ابن سينا قطعى نيست، چرا كه در منابع معتبرى كه به شرح حال ابن سينا پرداخته‌اند، به اين ارجوزه اشاره نكرده‌اند.

بله در بعضى از منابع، ارجوزه‌اى طبى به او نسبت داده شده و از سوى اطباى بزرگى همچون ابن رشد شرح شده است، ولى ارجوزه مزبور همان الفيه طبى است نه ارجوزه مجربات.

از سوى ديگر نگاهى به متن اين ارجوزه نشان مى‌دهد كه اين ارجوزه حاوى مطالب علمى و قابل استفاده‌اى نيست. آنچه در اين ارجوزه بيشتر به چشم مى‌خورد مطالبى پيرامون خواص عجيب و شگفت انگيز اشيا و اوضاع فلكى است. اين مطالب بيشتر به مباحث علوم غريبه شباهت دارد تا مباحثى كه از قلم يك طبيب نام‌دار تراوش كرده باشد.

از سوى ديگر مقايسه اين ارجوزه با الفيه طبى كه انتساب آن به ابن سينا حتمى‌تر به نظر مى‌رسد، بيان‌گر اين مطلب است كه سراينده اين ارجوزه چندان از ذوق سليم و قدرت شاعرى برخوردار نبوده؛ از اين رو حتى چينش قافيه‌هاى اين ارجوزه، داراى اشكال است(رك بيت دوم ارجوزه) و اين امر نيز انتساب ارجوزه را به ابن سينا بيشتر دچار ترديد مى‌كند.

به نظر مى‌رسد شخصى گمنام كه داراى اندك ذوقى بوده، نسخه‌هايى نه چندان قابل توجه را كه در ميان آثار ابن سينا به نظرش جالب آمده در قالب اين ارجوزه به نظم كشيده است و از آن‌جا كه منبع مطالب آن، نگاشته‌هاى ابن سينا است آن را مستقيماً به ابن سينا نسبت داده است.

به هر حال بررسى اين ارجوزه نيازمند مقايسه و مقارنه بين اين منظومه و آثار ديگر ابن سينا است.

وضعيت کتاب

نسخه مورد استفاده از اين ارجوزه، نسخه‌اى است كه مرحوم ملا احمد نراقى در کتاب خزائن خود نقل كرده است.

اين ارجوزه از صفحه 126 کتاب خزاين شروع شده و در صفحه 130 اين کتاب پایان مى‌پذيرد.

کتاب خزائن مرحوم نراقى به تحقيق و تصحيح و تعليق آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملى و مرحوم على اكبر غفارى در سال 1380ق، توسط کتاب فروشى علميه اسلاميه (تهران) در 496 صفحه چاپ و منتشر شده است.