حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری

‏حج‎گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری
پدیدآوران	دوغان، اسرا (نويسنده) آريانفر، مهري (مترجم) پژوهشكده حج و ز يارت (تدوين)
ناشر	نشر مشعر
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1393ش ,
موضوع	حاجيان - ايران حج
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏188‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏94‎‏ح‎‏26‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

حج‎گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری، اثر اسرا دوغان و مهری آریانفر، مجموعه‎ای است که شامل بخشی از اسناد موجود در آرشیوهای ترکیه و ایران در خصوص حج و حج‎گزاری ایرانیان در قرون 13 و 14ق و بیانگر روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با دو دولت است که تصویری مستند و واقعی از روند حج‎گزاری ایرانیان را به خواننده نشان می‎دهد.

بازنگری این اثر توسط رقیه بالازاده صورت گرفته است.

انگیزه نگارش

گردآورنده کتاب، اسرا دوغان، هدف اصلی در این مجموعه را ارائه فهرستی اجمالی از اسناد حج در دو کشور (ایران و ترکیه) که بتواند پایه یک تحقیق منسجم در این‎باره باشد، می‎داند.

ساختار

مطالب این اثر بعد از دیباچه ناشر و مقدمه خانم اسرا دوغان، در دو بخش تنظیم شده است.

گفتنی است ترتیب فهرست اسنادی که در اینجا آمده، بر پایه تاریخ سند است. موضوعات درج‎شده در این اسناد، بسیار متنوع و مربوط به رخدادهای مختلف سیاسی، اجتماعی، بهداشتی، دشواری‎های طول راه، سرقت‎ها، قتل و غارت، مرگ‎ومیرها، جواز عبور، مالیات‎ها و... می‎باشد.

گزارش محتوا

در دیباچه، از انگیزه نشر و محتویات این اثر سخن به میان آمده و خاطرنشان شده است که: در این مجموعه، کاستی‎های فراوانی، از جمله اغلاط املایی، تایپی، افتادگی عبارات، ترجمه ناقص، مشخص نبودن ابتدا و انتهای برخی اسناد، موضوع‎بندی نشدن اسناد و ابهامات دیگر مشهود بود. با توجه به در دسترس نبودن مترجم و گردآورنده اسناد، گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت تصمیم گرفت تا با مطالعه این اثر، حتی‎الامکان برخی از کاستی‎های صوری و شکلی آن را برطرف نماید. ازاین‎رو تصحیح موارد فوق در بخش اسناد عثمانی و موضوع‎بندی و عنوان‎گذاری اسناد قاجاری از جمله کارهایی است که با مطالعه اسناد، موضوع اصلی هریک از اسناد استخراج و در صدر آن‎ها آورده شد تا خواننده با مشاهده عناوین، از محتوای سند آگاه شود.

مقدمه اسرا دوغان، به اهمیت اثر و توضیحی درباره اسناد دو دولت قاجار و عثمانی و نیز توضیح علائم اختصاری این اسناد اختصاص یافته است.

فصل اول این اثر درباره حج‎گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی است که در آن، دویست‎وچهل سند ارائه شده است و بخش دوم آن حج‎گزاری ایرانیان به روایت اسناد قاجاری است که شامل هفتادونه سند می‎شود.

در مقایسه اسناد این دو دولت، اسناد عثمانی در اینترنت در وب‎سایت آرشیو عثمانی قرار گرفته است و بسیاری از حقایق را روشن کرده است که در اسناد و مدارک ایران دیده نمی‎شود.

در این اسناد، با مشکلات ایرانیان در مسیر حج که برخی از آن‎ها عبارت است از گرفتن مالیات از وسایل سفر، مانند اسب‎ها و... کنترل تذکره و مشکلات ناشی از آن در ارزروم، حلب، شام، اسکندریه، بغداد و کرمانشاه، کشتی‎های انگلیسی و مشکلات ایجادشده از طرف آن‎ها برای حجاج ایرانی، تلاش عثمانی‎ها در باز شدن راه جبل و برطرف شدن فتوای علما در این‎باره، تأخیر کاروان حج به‎خاطر حمله‎دارها، سه شهبندر (کارپرداز) عثمانی در بوشهر، آشنا می‎شویم.

سفر معنوی حج که موضوع این کتاب است، در زمان جنگ‎های داخلی و جنگ‎های میان ایران و عثمانی برای ایرانیان بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن می‎شده است و علاوه بر آن در طول راه هم مشکلات فراوانی بر سر راهشان قرار می‎گرفت که این اسناد آینه‎ای برای بیان و نمایش آن‎هاست؛ مشکلاتی از قبیل راهزنی، قتل و غارت، مرگ‎ومیر و گرفتن جواز عبور از دولت عثمانی و پرداخت انواع مالیات و عوارض عبور به مأموران دولتی عثمانی و پیدا کردن وسایل سفر چون اسب و استر و یا کشتی و بیمار شدن زائران در بین راه و حمله عشایر عرب به کاروان‎های زوار و امثال آن‎ها. این مطالب، در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. علاوه بر آن مسائل سیاسی دوره قاجار، اختلاف وهابیان و عثمانیان و تأثیر آن بر حج ایرانیان، مسئله رؤیت هلال، تقیه، روضه‎خوانی، سختی‎های راه حج، مسیرها و آمار حجاج، در آن به چشم می‎خورد.

در این میان، در ضمن مطالب اسناد، گاهی با نمونه‎های اجتماعی بسیار جالبی نیز مواجه می‎شویم که مهربانی و صمیمت عثمانی‎ها در رابطه با حج‎گزاری ایرانیان را به ما نشان می‎دهد.

برای نمونه، اسنادی درباره پیدا شدن اسب باقر ندمی از حجاج ایرانی، تسلیم اموال متروکه حاج حسین ایرانی به خانواده‎اش، توجه عثمانی به نزاع میان حجاج ایران و داغستان، قانع کردن مادر شاهزاده ایرانی عباس‎میرزا که در بازگشت از سفر حج، قصد رفتن به اروپا از طریق مصر را داشت، به انصراف از تصمیم خود، ممنوعیت حج از سوی ایرانیان برای فقرا و دراویش و کمک و تقدیر ایرانیان به ساخت راه‎ آهن عثمانی بسیار جالب‎توجه هستند.

وضعیت کتاب

در پاورقی‎ها به معرفی برخی از اماکن و شهرها، ترجمه فارسی برخی از الفاظ ترکی، ترجمه برخی از اعلام، توضیح برخی از ابهامات و... پرداخته شده است. فهرست محتویات در ابتدای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ذاکری، مصطفی، معرفی کتاب: تاریخ حج‎گزاری ایرانیان، گزارش میراث، خرداد و تیر 1390، شماره 45، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. دوغان، اسرا، فهرست اسناد حج‎گزاری دوره‎ی قاجاری در بایگانی عثمانی و ایرانی، میقات حج، زمستان 1386، شماره 62، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. پایگاه پژوهشکده حج و زیارت در اسفندماه 1396