قضاة دمشق الثغر البسام في ذكر من ولي قضاء الشام

قضاة دمشق الثغر البسام في ذکر من ولي قضاء الشام
پدیدآوران	ابن طولون، محمد بن علی (نويسنده) منجد، صلاح‌الدین (محقق)
ناشر	مطبوعات المجمع العلمي العربي
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	1956م
زبان	عربی
تعداد جلد	1

قضاة دمشق الثغر البسام في ذكر من ولي قضاء الشام، کتابی است مرکب از دو اثر: «القضاة الشافعية» تألیف محیی‌الدین عبدالقادر نعیمیو «القضاة الحنفية و المالكية و الحنابلة بدمشق» تألیف شمس‌الدین بن طولون، با تحقیق صلاح‌الدین منجد، کتابی است پیرامون سیره و اخبار قضات شام از زمان فتح آن به دست مسلمانان تا زمان ابن طولون در قرن دهم هجری که به زبان عربی نوشته شده است.

انگیزه نویسنده از تألیف اثر حاضر، به گفته خود او، آن بوده که استادش نعیمی «القضاة الشافعية» را تألیف کرده، ولی به شرح حال قضات حنفی و مالکی و حنبلی دمشق نپرداخته بود و او در صدد تکمیل آن برآمد

قضات در اسلام، همواره دارای شأن و منزلت ویژه‌ای بوده‌اند، ولذا اثر حاضر که به زندگی‌نامه، سیره و اخبار برخی از آن‌ها می‌پردازد، دارای اهمیت و ارزش فراوانی می‌باشد.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز و اسامی قضات، به ترتیب زمانی که عهده‌دار منصب قضاوت بودند، آورده شده است. کتاب در اصل دارای دو بخش می‌باشد: بخش نخست شامل مطالبی است مربوط به قضات شافعیه تألیف نعیمی (استاد نویسنده) و بخش دوم، دربردارنده شرح حال قضات حنفیه، مالکیه و حنابله، تألیف ابن طولون

نعیمی در نوشتن شرح حال قضات شافعی، همان روشی را در پیش گرفته که در کتاب دیگرش «تنبيه الطالب» از آن بهره برده که عبارت است از نقل تواریخ گذشتگان. بیشترین نقل وی از افرادی نظیر ابوشامه، ابن کثیر، ابن حجر و مخصوصا تقی‌الدین اسدی معروف به قاضی شهبه می‌باشد؛ وی مطالب مربوط به قضات را از کتب این مورخین گردآوری نموده است. به همین واسطه، اسلوب کتاب، به‌واسطه اختلاف مصدر، مختلف شده است؛ بدین معنا که ابتدای کتاب که مطالب نعیمی می‌باشد، اطلاعات مجملی از قضات ارائه گردیده است

ابن طولون نیز از روش استاد خویش تبعیت نموده، اما مطالب را مفصل‌تر نوشته و اطلاعات بیشتری از قضات، ارائه نموده است. وی در نگارش مطالب خویش، بر نوشته‌های ابن کثیر، ابن حجر، ابن مفلح و مخصوصا علی بن قاضی شهبه اعتماد نموده است

در انتهای کتاب، اثری به عنوان «ذيل قضاة دمشق حتی سنة الألف للهجرة» از تذکره شرف‌الدین موسی بن یوب انصاری دمشقی آمده که ذیلی است بر مطالب ابن طولون

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، علاوه بر توضیح روش نویسنده و اسلوب نگارش کتاب، به اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در آن، اشاره شده است

در کتاب، به تبیین نام کامل افراد پرداخته شده و سپس اطلاعاتی درباره هریک، ارائه گردیده است؛ اطلاعاتی نظیر شهرهای مورد اقامت، احوال شخصی، میزان وثاقت و اعتماد علما و مردم به وی، آثار و کتبی که قرائت و یا تألیف نموده است، شیوخ و بزرگانی که هم‌عصر وی بوده و یا با آن‌ها ملاقات داشته است، نحوه و کیفیت تعیین و نصب و یا عزل وی، خلفا یا سلاطین و یا نوابیکه وی در خدمتشان بوده، چگونگی مراسم تولیت یا عزل، مشخص کردن اماکنی که وی در آن‌ها به حکم و قضاوت می‌پرداخته، مانند مساجد، مدارس و..

اولین قاضی شافعی مذکور در کتاب نعیمی، عویمر بن قیس بن امیة بن عامر بن عدی بن کعب بن خزرج انصاری می‌باشد که در زمان عثمان، عهده‌دار منصب قضاوت دمشق گردیدو آخرین فرد، قاضی نجم‌الدین بن قاضی عجلون که در هجدهم جمادی‌الاولی سال 914ق، قاضی مصر گردید

ابن طولون شرح حال‌ها را با قضات حنفیه آغاز نموده و سپس به شرح حال قضات مالکیه و حنبلی پرداخته است. اولین فرد معرفی‌شده، شمس‌الدین ابومحمد عبدالله بن محمد بن حسن بن عطاء بن جبری بن جابر بن وهیب اذرعی حنفی، معروف به قاضی عبدالله بودهو آخرین نفر، محمد باک رومی حنفی می‌باشد

از ویژگی‌های اثر حاضر، آن است که نویسنده در ثبت و ضبط دقیق نام‌ها و نشان‌ها و نکات تاریخی و جغرافیایی، پی‌جویی شگفتی داشته است

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از: فهرست اسامی قضات دمشق بر حسب ذکر در کتاب بر اساس سن وفات؛ تألیفات مذکور در متن؛ اماکن؛ اعلام؛ منابع تصحیح و تعلیق و مستدرک. در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به اختلاف نسخ اشاره گردیده است

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. لسانی فشارکی، محمدعلی، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران (چاپ دوم)، تهران، 1377.