الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي

الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي
پدیدآوران	فخر رازی، محمد بن عمر (نويسنده) عايدي، ربيع صبحي (محقق) موصلي، اکرم عبدالوهاب (مقدمه‎نويس) فقير، علي (مقدمه‎نويس) عايدي، محمد صبحي (محقق)
عنوان‌های دیگر	ملحق ببيان الاخطاء و التحريفات التي وقعت للمحقق السابق لهذا الکتاب
ناشر	مرکز نور العلوم للبحوث و الدراسات
چاپ	1
موضوع	اسلام - عقايد کلام - تاريخ کلام اشعري
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏205‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏3‎‏الف‎‏5

الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي، به تحقیق محمد صبحی عایدی و ربیع صبحی عایدی و با مقدمه عبدالوهاب موصلی و علی فقیر، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. فخر رازی این کتاب را به‎عنوان مقدمه‎ای برای طالبان شناخت علوم کلام و اصول دین نگاشته است.

این اثر مختصر، کتابی است مفید در بیان عقاید اهل سنت و جماعت بر مذهب ابوالحسن اشعری.

ساختار

کتاب، دارای دو تقدیمیه از دکتر اکرم عبدالوهاب و دکتر علی فقیر، مقدمه، تمهید (شامل توضیحاتی درباره کتاب و نویسنده و نسخه‎های خطی آن)، محتوای مطالب شامل مقدمه نویسنده (فخر رازی) و مطالب آن در پنج فن و خاتمه می‎باشد.

گزارش محتوا

این اثر، همان طور که از نام آن (الإشارة) برمی‎آید، مقدمه‎ای است برای طالبان معرفت در علوم کلام و اصول دین. دکتر اکرم موصلی می‎گوید: پرواضح است که این اثر از کتاب‎هایی است که در دوران پختگی نویسنده تألیف شده و همچنین روشن است که آن را بعد از کتاب «الأربعين» نوشته، به‎ویژه به این دلیل که بسیاری از عناوین موضوعات این اثر، عنوان‎های همان کتاب (الأربعين) است.

همان گونه که دکتر علی فقیر می‎نویسد، فخر رازی، در دوران اختلاط فرهنگ‎های مختلف و دیالوگ آنها باهم، زیست می‎کرده؛ ازاین‎رو، در کتاب‎های او و هم‎دوره‎ای‎هایش از فلاسفه، بحث از مطالبی یافت می‎شود که پیش از آن وجود نداشته است... فخر رازی در دورانی که برخی از افراد امت اسلامی (مانند ابوداود در قول به حدوث قرآن در مقابله با مسیحیانی که قائل به قدم «كلمةالله»، یعنی عیسی بودند) مشغول به اختلافات بودند، حرف آخر (كلمة‎الفصل) را گفت تا فساد راه برخی را نشان دهد.

به‎هرحال فخر رازی این اثر را در بیان عقاید اهل سنت بر مذهب ابوالحسن اشعری نوشته است. شیوه وی در نگارش کتاب این است که در ابتدای هر باب یا فصل با عبارت «إعلم أن الحق...» نظر اهل سنت را بیان می‎کند (به‎استثنای مواردی که در میان خود سنی‎ها اختلاف نظر باشد). وی سپس متعرض نظریات مخالفان می‎شود و عادتش در بیان نظریات آنها، ذکر کلیات اعتقادی اهل آن فرقه است (البته گاهی آرای یک فرقه را به‎تفصیل بیان می‎کند؛ به این ترتیب که برخی از صاحبان آن آرا را با نام‎هایشان یاد می‎نماید). پس از این دو مرحله، رازی ادله هر مذهب یا نظر را ذکر می‎نماید، پس از آن به تحلیل آرا و مناقشه در آن‎ها می‎پردازد و دست آخر، آنچه را بدان معتقد است (هرچند مخالف نظر ائمه مذهبش باشد؛ البته در مواردی که باعث خروج از اصول اعتقاد مذهب نیست) ترجیح داده و ذکر می‎کند.

کتاب «الإشارة...» سرشار از استدلالات و براهین است. سبب نام‎گذاری آن به این نام، این است که دغدغه فخر رازی در این اثر بر این بوده که مطالب را به‎صورت مختصر و درعین‎حال غیر مخلّ ذکر کند. خود فخر رازی هم در برخی موارد به این امر تذکر می‎دهد؛ مثلاًدر جایی که در تفسیر «اله» می‎نویسد: «و هذا المعتقد لا يحتمل ذلك فاكتفينا ههنا بإشارة وجيزة إلی تفسير لفظ الإله...»، یا مثل مواردی که در باب قرآن یا رؤیت سخن گفته است. به‎علاوه، وی گاهی در این کتاب صرفا بدون ذکر قائلین به اقوال اشاره می‎کند؛ شاید این نیز از باب اشاره و اختصار باشد.

البته باید در نظر داشت که اختصار در اینجا از باب اختصار در ذکر مسائل نیست، بلکه اکثر مسائل کلامی در آن ذکر شده است، بلکه اختصار در شبهات خصم و پاسخ به آنهاست.

نویسنده در مقدمه در رد اینکه این کتاب از کتاب‎های اولیه رازی باشد، شواهدی را از محتوای مطالب این اثر، سایر کتاب‎های او، ذکر این نکته از زبان فخر رازی در هنگام بحث از برخی مسائل که مثلاً«این مطلب در کتاب‎های سابقم بیان شده است» و... ارائه می‎کند.

فخر رازی در تصحیح معاد جسمانی می‎نویسد: سابقا بیان کرده‎ایم که از معتقدات ما صحت اعاده معدوم است و دلیلمان بر این امر این است که اگر چنین نباشد باید معتقد باشیم محال است و محال بودن آن یا باید به‎خاطر حقیقت و ذات آن شیء معدوم‎شده باشد یا به دلیل امری که لازم حقیقت آن است یا به‎خاطر امری غیر لازم. دو مورد اول باطل است؛ چون مستلزم محال بودن وجود امثال آن شیء... است. صورت سوم، مستلزم آن است که با از میان رفتن آن امر غیر لازم، اعاده شیء معدم، ممکن شود. وی در این راستا اشکالی را هم بیان کرده و پاسخ می‎گوید و سپس می‎نویسد: حال که جواز اعاده ابدان و اجسام به دلیل عقلی ثابت شد، خوب است که بدانی تمام انبیا بر آن اتفاق دارند و از وقوعش خبر داده‎اند؛ هیچ‎یک از اصحاب شرایع و ارباب ادیان، منکر آن نیستند و صدق لهجه و وجوب تبعیت از سخن آنان را هم قبلا ثابت کرده‎ایم، پس اعتراف به معاد جسمانی و تصدیق به وقوعش واجب است. فخر رازی سپس متفرعات اعتقاد به معاد جسمانی مانند حق بودن عذاب قبر، سؤال نکیر و منکر، میزان، حوض، صراط، سخن گفتن جوارح و مخلوق بودن بهشت و جهنم را با استناد به آیات، ذکر می‎کند و توضیح می‎دهد.

وضعیت کتاب

محققان، در انتهای این اثر خطاها و تحریفاتی که در چاپ قبلی (به تحقیق محمد ادریس و مراجعه بلال نجار و اشراف شیخ سعید فوده) صورت گرفته را تحت عنوان ملحقات ذکر کرده‎اند. آنان این خطاها را در قالب، خطاهای روشی (مانند خطاهای روشی در تحقیق نسخه خطی، میزان ارزش نسخه و تخریج احادیث و ارجاعشان به اصولشان) و اشتباهات نوشتاری (مانند تحریفات، اضافات و کاستی‎ها) دسته‎بندی کرده‎اند. آنان می‎نویسند: با چشم‎پوشی از بسیاری از خطاها و تحریفات در نسخه سابق، بیش از سیصد مورد اشتباه در آن یافتیم.

فهرست‎های منابع و مطالب، در انتهای اثر ذکر شده است.

محققان کتاب، پنج دلیل، از جمله وحدت سیاق عبارات این کتاب با سایر کتاب‎های رازی، ذکر نام پدرش در این اثر و... را برای صحت انتساب آن به نویسنده، ارائه می‎کنند.

در تحقیق این کتاب، از دو نسخه خطی استفاده شده است. نسخه‎ای که غالبا در این اثر، اصل قرار گرفته با حرف «ص» رمزگذاری شده و نسخه دیگر با حرف «ب».

برخی از کارهای تحقیقی محققان کتاب، از این قرار است: مقایسه بین نسخه‎های خطی و بیان تفاوت‎های مهم میان آن دو، تقسیم مطالب کتاب بر اساس استاندارد رایج به چهار قسمت (مقدمات و الهیات و نبوات و سمعیات)، ارجاع آیات قرآن کریم، تخریج احادیث کتاب (که به دست شیخ حمزه بکری انجام شده)، ترجمه اعلام وارده در کتاب، معرفی اجمالی فرقه‎های ذکرشده در اثر، معرفی منابع بیشتر جهت مطالعه به خواننده در مسائلی که نیاز به تفصیل دارند، تعلیقه و توضیح در مواردی که نیاز به توضیح دارند، افزودن لفظ «تعالی» به کلمه «الله» و «الصلاة عليهم» هنگام ذکر نام انبیای الهی(ع)، افزودن ملحقاتی به کتاب در جهت روشن‎سازی اشتباهات و تحریفات محققان چاپ سابق این اثر.

صفحات 40 تا 47 کتاب، حاوی رونوشتی از نسخه‎های خطی کتاب است.

منابع مقاله

مقدمه‎ها و متن کتاب.