سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن

سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن
پدیدآوران	دبیر سیاقی، محمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	از آغاز تا سال 1320 هجری شمسی با فهست و نقشه‌ها و تصاویر
ناشر	حديث امروز
مکان نشر	قزوین - ایران
سال نشر	1381 ش
چاپ	1
شابک	‎964-7536-29-1
موضوع	قزوین - آثار تاریخی قزوین - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2113‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏74‎‏ ‎‏د‎‏2

سير تاريخى بناى قزوين و بناهاى آن، كتابى است به زبان فارسى كه به معرفى شهر قزوين، موقعيت جغرافيايى آن و نيز بناهاى تاريخى اين شهر مى‌پردازد.

ساختار

كتاب؛ مشتمل بر پيش‌گفتارى به قلم مؤلف و سه بخش اصلى است كه هر بخش خود چندين فصل را در برمى‌گيرد.

گزارش محتوا

در پيش‌گفتار كتاب، مؤلف به ارائه فهرستوارهاى از آثارى كه در خصوص مقام و موقعيت آثار قزوين، نگاشته شده پرداخته و از آثارى؛ چون: تاريخ قزوين و فضائل‌ها؛ حافظ ابوليلى خليل بن عبدالله بن احمد قزوينى (م.446ق.)، التدوين فى ذكر اخبار قزوين؛ ابوالقاسم عبدالكريم بن محمد بن عبدالكريم رافعى قزوينى(م.623ق.)، تاريخ گزيده؛ حمدالله مستوفى و غيره نام مى‌برد. مؤلف در ادامه به معرفى منابعى كه در اين كتاب مطالبى از آنها نقل گرديده، به ترتيب تاريخى مى‌پردازد.

در بخش نخست اين كتاب مندرجات منابع سير تاريخى بناى قزوين و بناهاى آن در چهار فصل عينا بر اساس ترتيب تاريخى نقل شده و در فصل پنجم مطالب مندرج در فصل‌هاى چهارگانه به ترتيب فهرستواره بيان گرديده است.

در فصل اول اين بخش به بررسى تاريخچه بناء شهر قزوين، كه در منابع قديمى از آن با عنوان «كَشوين» ياد مى‌شود، در دوره ساسانيان پرداخته شده است. در اين فصل از قزوين به عنوان ثغر(سرحد ميان سرزمين اسلام با ديگر ديار كفر يا با متمردان) چه در جاهليت و چه در اسلام، ياد شده كه اين نشانگر اهميت اين شهر از نظر حفظ امنيت است. همچنين در اين فصل درباره وجه تسميه قزوين نيز سخن گفته شده است. برخى بانى قزوين را بهرام بن شاپور بن اردشير بابكان دانسته و برخى از شاپور ذوالاكتاف به عنوان بانى قزوين ياد كرده‌اند.

در فصل دوم اين بخش، به بررسى تاريخچه قزوين در دوران اسلامى تا زمان حكومت صفويه پرداخته شده است. در اين فصل جريان گشوده شدن حصار شاپور(قزوين) از راه صلح، به صورت شهر درآوردن آن، بنا نمودن خانه‌ها در اطراف حصار و نيز ايجاد شهرك‌ها در شمال آن، كشيده شدن بارو بر گرد حصار و شهرك‌ها، بناى عمارت‌ها و مساجد و آرامگاه‌ها و دروازه‌ها و بازارها و نيز حفر قنات‌ها و بازسازى بناهايى كه در اثر وقوع جنگ رو به ويرانى نهاده بودند، وضع گورستان‌ها و رودخانه‌هاى مجاور شهر و باغ‌ها و غيره به ترتيب تاريخى به تفصيل آمده است.

فصل سوم اين بخش، به بررسى تاريخچه قزوين در دوران حكومت صفويان و انتخاب اين شهر به عنوان پايتخت حكومت صفوى در دوران سلطنت شاه اسماعيل اول به پيشنهاد كياسهراب، اختصاص يافته است.

فصل چهارم، تاريخچه اين شهر را در دوران حكومت افشاريه و زنديه و قاجاريه و پهلوى مورد بررسى قرار مى‌دهد.

در فصل پنجم اين بخش هم رئوس مطالب فصل‌هاى پيشين درباره سير تاريخى بناى شهر قزوين به صورت فهرستواره آمده است.

در بخش دوم، همه بناها و مكان‌ها و كتيبه‌ها و باغ‌ها و رودهاى شهر قزوين كه در بخش اول از آنها ياد شد، از ابتدا تا سال1320ش. در چهل و پنج فصل به ترتيب الفبا درج گرديده است. مؤلف درباره دليل خاتمه يافتن سير تاريخى بناى شهر قزوين و بناهاى آن به سال1320ش. مى‌نويسد: اين بدان جهت بوده كه وضع شهر و حدود آن و باغ‌هاى گرداگرد آن تا اين سال نسبتا ثابت مانده و وضع قديم خود را تا حد قابل ملاحظه‌اى حفظ كرده بوده است.

بانى «دژ شاپور» و محل آن و وجه تسميه قزوين، در بخش سوم و پايانى كتاب مورد بررسى قرار گرفته است.

به باور مؤلف، بانى دژ شاپور(بناى اوليه شهر قزوين)، شاپور ابرَكان، يكى از سرداران خسرو پرويز بوده كه آن را براى جلوگيرى از هجوم ديلميان كه در شمار لشكريان بسطام يا گستهم دائى خسرو پرويز بودند، ساخته است. مؤلف سپس درباره محل دژ كشوين(حصار يا دژ شاپورى) سخن مى‌گويد.

در پايان از وجه تسميه قزوين بدين نام سخن به ميان آمده و مؤلف پس از سنجش نظرات منقول در منابع تاريخى و جغرافيايى و معنايى كه به صورت نخستين كلمه «قزوين»؛ يعنى «كشوين» داده‌اند، ديدگاه خود را در اين‌باره اظهار مى‌كند كه آنچه پيشينيان درباره نام اين شهر آورده‌اند، صورت اصلى نام شهر است و كشوين مركب است از «كش» به معنى سُو و طرف و جانب و جهت و حدّ و مرز، به اضافه «وين» صورتى از «بين» ماده مضارع از فعل «ديدن» به معنى ملاحظه و مراقبت و نگهبانى و حراست. و كشوين بر روى هم صفتى است براى شهر يا به تعبير بهتر براى دژ اوليه. و مراد دژ و حصارى بوده است ناظر بر جانب و جهت و سوى مرز ديلم. بنابراين قزوين صورتى از «كشوين» است نه معرّب آن چنانكه برخى پنداشته‌اند.

وضعیت کتاب

كتاب؛ مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مؤلف و نيز فهرست الفبايى نام كسان، جاى‌ها، طوايف و كتاب‌ها مى‌باشد. تصاوير فراوانى هم از آثار تاريخى اين شهر در انتهاى كتاب درج گرديده است.

منابع مقاله

1. پيش‌گفتار مؤلف.
2. متن كتاب.
3. سايت صدا و سيماى مركز قزوين 1388/6/4.