سفرنامه سیف‌الدوله معروف به سفرنامه مکه

سفرنامه سیف‌الدوله معروف به سفرنامه مکه
پدیدآوران	سلطان‌محمدمیرزا قاجار (نويسنده) خداپرست، علی‎ اکبر (تصحيح و تعليق)
عنوان‌های دیگر	سفرنامه مکه
ناشر	نشر نی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1364 ش
چاپ	1
موضوع	خاور میانه - سیر و سیاحت - قرن 19م. کشورهای عربی - سیر و سیاحت
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏36‎‏/‎‏65‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏8‎‏س‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سفرنامه سيف‌الدوله، كتابى است به زبان فارسى كه به موضوع سفر نويسنده به مكه مكرمه و عراق و غيره مى‌پردازد.

ساختار

كتاب، مشتمل بر پيش‌گفتارى از مصحح، شرح حال نويسنده، مقدمهى متن و چهل و هفت فصل به علاوه بخش افزوده‌ها است.

گزارش محتوا

از عدم پيوستگى برخى از مطالب پيداست كه اين سفرنامه در زمان‌هاى مختلف نوشته شده است. از محتواى خود كتاب چنين برمى‌آيد كه مطالب بعد از سفر حج، يا از خاطرات نوشته قبلى نويسنده است و به سفرهاى سابق او مربوط مى‌شود و يا خاطرات سفرهاى جديد او پس از سفر حج است.

نويسنده كه خود يكى از شاهزادگان قاجار است، در نتيجه ديد اشرافى خود، برخى داورى‌هاى يكسو نگرانه‌اى در بررسى اخلاقيات مردم نموده است كه اين نكته درباره شهر مردم مشهد هويدا است. او ابتدا از تركيب ناهمگون جمعيت مشهد سخن مى‌گويد و سپس بدون توجه به اين كه ساكنان اين شهر از نقاط مختلف در آن جا گردآمده‌اند و نيز بدون امعان نظر به خصايص اخلاقى و آداب و رسوم آنان و مشكلات معيشتى دست و پا گيرشان، هر آن چه از فساد اخلاقى به خاطرش مى‌رسيده به آنان نسبت داده است. البته اين هتك حرمت از شخصى چون او بعيد نمى‌نمايد.

توضيحات مؤلف پيرامون نكات تاريخى، سياسى و آئينى، شرايط گوناگون وجوه اجتماعى دقيق و بسنده است. اما در مورد اوضاع جغرافيايى هر محل در بسيارى از موارد دقت عمل به خرج نداده است. مثلاًبه رود يا كوه يا محلى اشاره مى‌كند؛ اما از آن نام نمى‌برد.

اين سفرنامه كه با عنوان سفرنامه مكّه در فهرست نسخ خطّى كتابخانه ملّى ايران ضبط گرديده، تنها شرح ديده‌ها و دريافت‌هاى نويسنده از مناسك حج نيست، زيرا وى پس از اتمام زيارت خانه خدا، به عراق عزيمت نموده و پس از زيارت عتبات به ايران مراجعت كرده و در داخل ايران نيز همچنان به سفر خود ادامه داده و به خراسان عزيمت كرده است. او از شهر اصفهان و دوران ماموريت خود در اين شهر سخن مى‌گويد و در نواحى غرب ايران به سياحت مى‌پردازد و به مازندران هم مى‌رود. نويسنده در طى مطالب كتاب، از ذكر سفرهاى سابق نيز غافل نمى‌ماند و هر جا كه فرصتى مى‌يابد به مسافرت‌هاى قبلى خود، مثلاًسفر افغانستان، گرگان و نواحى ديگر اشاره مى‌كند.

به طور كلى مسافرت او را مى‌توان به صورت ذيل خلاصه كرد:

1. سفر مكه (از طريق نواحى قفقاز، تركيه عثمانى، شام، مصر و...).
2. سفر به عراق(ذكر زيارت عتبات عاليات و دوران اقامت در عراق).
3. بازگشت به ايران(از طريق نواحى غرب ايران و شرح آثار تاريخى اين نواحى).
4. سفر به خراسان(زيارت آستان قدس، وصف منازل و شهرهاى ميان راه همچون دامغان و غيره).
5. اشاره به سفر افغانستان و گرگان.
6. بازگشت به تهران و حركت به نواحى شمال غربى ايران.
7. دوران نيابت توليت آستان قدس.
8. حركت به اصفهان و نواحى مركزى و غربى ايران.
9. سفر به مازندران.

وضعیت کتاب

نسخه حاضر در برنامه؛ مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مصحح سفرنامه، آقاى على اكبر خداپرست و نيز فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:

نام جاها، نام كسان، بناها، قلعه‌ها، مدفن‌هاو مسجدها، شغل‌ها، طايفه‌ها، لقب‌ها، مليت‌ها و نشانه‌ها، چشمه‌ها، جلگه‌ها، جنگل‌ها، درياها، رودخانه‌ها و كوه‌ها، خوراكى‌ها، درختان، گل‌ها و ميوه‌ها، جانوران و حشرات- وسايل سفر، دين‌ها، زبان‌ها و اصطلاحات مذهبى، كان‌ها و كانى‌ها، مدنيات و اصطلاحات مدنى، شعرها و مثل‌ها، منابع و مآخذ.

منابع مقاله

1. مسجدى، حسين، سيف‌الدوله محمد ميرزا (سلطان)، فصل‌نامه پژوهشى علوم انسانى دانشگاه اصفهان، ش13.
2. مقدمه مصحح كتاب.
3. نگاهى به كتاب‌هاى تازه، كيهان فرهنگى، فروردين 1365ش. ش25.