كتاب في الأخلاق و العرفان

کتاب في الأخلاق و العرفان
پدیدآوران	مؤلف ناشناخته (قرن 5 یا 6ق) (نويسنده) استادی، رضا (مصحح)
ناشر	آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى
مکان نشر	مشهد مقدس - ایران
سال نشر	1387 ش یا 1429 ق
چاپ	2
شابک	‎978-964-444-817-1
موضوع	احادیث اخلاقی اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 اخلاق عرفانی - متون قدیمی تا قرن 14 عرفان - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏282‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب في الأخلاق و العرفان، به زبان عربى، از مؤلفى ناشناخته است كه توسط رضا استادى تحقيق شده و به درخواست ايشان واعظ‌زاده خراسانى مقدمه‌اى بر آن نگاشته است. به گفته محقق محترم، احتمالا اين كتاب اثر يكى از علماى قرن پنجم هجرى است.

ساختار

در اين كتاب، 78 موضوع اصلى و چند موضوع فرعى مطرح شده است. موضوعات كتاب، مربوط است به ادب، اخلاق، عرفان، كلام، طب، افلاك، نجوم و...

نويسنده، در تبيين مطالب از قرآن و روايات و گفتار بزرگان حديث و فقه و عرفان بهره برده است و از منابعى همچون انجيل، تورات، زبور، الإعتقاد، الميزان و المفتخر استفاده كرده است.

گزارش محتوا

محقق كتاب، در مقدمه خويش، ابتدا از ماجراى برخوردش به اين كتاب و مطالعه آن و ارزشمند يافتنش و اشتغال به تصحيح و تنقيح و آماده چاپ كردن آن سخن گفته است و سپس مفصلا به معرفى و توصيف كتاب، پرداخته است.

وى مى‌گويد: ممكن است مصنف كتاب، از مفسرين قرآن كريم باشد؛ زيرا در بسيارى از موارد، آيات قرآن را به‌طور مزجى تفسير نموده است.

به گفته محقق، نويسنده، 9 دعا را منسوب به اميرالمؤمنين نقل كرده كه همگى با اختلافى در كلمات و جملات و تقديم و تأخير، شبيه دعاهاى صحيفه سجاديه‌اند. همچنين احاديثى را از اميرالمؤمنين نقل نموده كه با آنچه در «نهج‌البلاغة» آمده، تفاوت دارد و اين، دليل بر آن است كه از كتابى غير از «نهج‌البلاغة» نقل كرده است.

براى رواياتى كه ذكر نموده، سلسله سند ذكر نكرده، جز يك يا دو مورد و اكثر با لفظ قيل به احاديث اشاره كرده است.

همچنين پاره‌اى مباحث كلامى را كه مناسب با عقايد شيعى است، مطرح كرده است. به مسائل ادبى نيز اشاره كرده و مطالبى را درباره افلاك و كواكب، طب و طبائع انسان و انواع علم، آورده كه دال بر وسعت علمى وى مى‌باشد.

آقاى واعظ‌زاده خراسانى، در مقدمه خويش كه به درخواست محقق كتاب نگاشته است، مطالب متنوعى را درباره كتاب و نويسنده آن مطرح كرده و در پايان نوشته: اين كتاب، مجموعه‌اى از ادب و عرفان و اخلاق است و على‌رغم مختصر بودنش، بر كتاب «إحياء العلوم» غزالى ترجيح دارد؛ كافى است كه به مقايسه باب صبر در هر دو كتاب بپردازى.

موضوعات مورد بحث در اين كتاب عبارتند از: حسن خلق، حسن جوار، اخوت، تصوف، برخوردهاى ارزشمندى كه در ميان مردمان رايج است و حفظ آنها و آگاهى يافتن بر آنها ضرورى است، حسب و نسب، سخاوت، مروت و جوانمردى، اسلام، احسان، اقرار، شهادت دادن، تصديق، صدق، دين و معناى آن، ملت، فطرت، طاعت، عبادت، برّ و نيكى، توحيد، معانى بلند و ارزشمند همچون تسبيح، تحميد و...، علم، بيان علم، انواع علم، ادب، عقل، حكمت، معرفت، يقين، هدايت، الهام، حجت، نسبت داده شدن امورى همچون لطف و توفيق و حرمان و عصمت و خذلان و تأييد و تسديد و تقريب و تبعيد، همچنين غضب و سخط و بغض و رحمت و رضا و حب و اسف و ضحك و صبر و حيا و ملالت به خداوند، اوصافى همچون نفس و ذات و عين و وجه و يد و جنب و ساق و سعه و قوت و مجىء و اتيان و جد كه در قرآن در مورد خدا به كار رفته است، قضا و قدر، عرش و كرسى، لوح و قلم، افلاك و كواكب، عالَم، نفس اماره و لوامه و مطمئنه، نفس و روح و قلب، طب و طبايع انسان، بيمارى‌ها و پاداش بيمار، خزائن، غيب، دعوت حق، كتب آسمانى، رحمت و رأفت، نعمت‌هاى خدا، تواضع و كبر، امور گران‌قدرى كه حفظ آنها و پرهيز از ضد آنها لازم است، اقسام و انواع ذكر، فقر و غنا، درجات مؤمنان، نعمت، فضل خدا، عفو، فضل و عدل، سعادت و شقاوت، حق و معناى آن، دوستان و دشمنان، سراى رنج و اندوه، رنج و گرفتارى، دولت، روزى و سبب آن، توكل و تفويض و تسليم، اخلاص، زهد و رغبت و صفت زاهد و راغب، رضا و سخط، شكر و كفران، قناعت، صبر و معناى آن، استقامت، توبه و شرايط آن، ورع و تقوا، عبرت و تفكر، حق اولاد، دنيا.

مؤلف، در ذيل هر عنوان، مطالب مربوطه را از منابع متعدد ذكر مى‌كند؛ مثلاًدر در ذيل عنوان «ذكر حسن الخلق»، مى‌نويسد: گفته شده است خلق انسان نيكو نمى‌شود مگر با نظر در آداب ملوك و سيره حكما و سنن انبياء و اخلاق اوصياء و رياضت نفوس و وادار كردن آن به عادات زيبا و... (متن كتاب، ص 26).

يا در ذيل عنوان «ذكر حسن الجوار»، اين سخن را از پيامبر اسلام نقل مى‌كند: «حرمت همسايه مانند حرمت مادر است» و اين سخنان را از ديگران: «حسن جوار باعث عمارت و آبادى خانه مى‌شود»، «نخست همسايه سپس خانه» و... (متن كتاب، ص 29).

يا در ذيل عنوان «ذكر الأخوة»، از قول شخصى ملقب به حافظ مى‌نويسد: «برادرى بر چهار گونه است: برادر دينى كه شريف‌ترين گونه است چنان‌كه قرآن مى‌گويد: «إنما المؤمنون إخوة فأصلحوا بين أخويكم و اتقوا الله» في ترك حقوق الإخوان «لعلكم ترحمون» (حجرات، 10)؛

برادرى نسبى كه خود بر سه قسم است: برادرى از جانب پدر نه مادر، برادرى از جانب مادر نه پدر، برادرى از جانب پدر و مادر؛

برادرى رضاعى و برادرى مؤاخات، مانند مؤاخات رسول خدا بين ابوبكر و عمر، بين عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف، بين طلحه و زيبر و بين سيد اوصياء و خودش؛ چرا كه در ميان صحابه همتايى براى حضرت رسول جز اميرالمؤمنين نبود (متن كتاب، ص 31).

يا در ذيل عنوان «ذكر السخاء»، از قول حافظ مى‌نويسد: سخاوت بر دو قسم است: آشكار و پنهان. آشكارش، بذل و بخشش است و پنهانش، رضايت خاطر در هنگام بخشش (متن كتاب، ص 48).

يا در ذيل عنوان «ذكر المروة و الفتوة»، از قول حافظ مى‌نويسد: مروت بر دو قسم است: دينى و دنيوى. اولى، پارسايى است در نهان و آشكار و... و دومى، خوددارى از آزار خويش و بيگانه و... (متن كتاب، ص 54)

وضعيت كتاب

فهرست‌هاى «احاديث»، «آثار»، «اشعار»، «اعلام»، «طوائف و قبائل و فرق»، «اماكن و بلدان»، «كتب»، «مصادر تخريج» و «مطالب» در پايان كتاب ذكر شده است.

پاورقى‌ها، اختصاص به آدرس آيات و روايات و منابع و توضيح پاره‌اى از واژه‌هاى دشوار دارد.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.