رساله مخ المعاني

‏رساله مخ المعاني
پدیدآوران	حسن دهلوی، حسن بن علی (نويسنده) صفوي، آذرميدخت (به کوشش)
عنوان‌های دیگر	رساله مخ المعاني
ناشر	انستيتوي تحقيقات فارسي
مکان نشر	هند - عليگر
سال نشر	مجلد1: 2007م ,
موضوع	عرفان
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ر‎‏5‎‏ ‎‏1300*

رساله مخ المعاني، اثر شیخ امیرحسن علاء سجزی دهلوی، کتابی است یک جلدی، به زبان فارسی با موضوع عرفان اسلامی که به کوشش آذرمیدخت صفوی چاپ شده است. نویسنده در این اثر به توضیح معنای عشق و هریک از حروف تشکیل‎دهنده آن می‎پردازد.

«در فواید الفؤاد حسن دهلوی راجع به «مخ المعاني» هم نوشته است و بیان می‎کند چطور آن را در خدمت شیخ نظام‎الدین اولیا پیشکش نموده. تاریخ اتمام این رساله را هم از این تحریر وی می‎توان دریافت؛ در مجلس سی‎وسوم می‎نویسد: «چهارشنبه بیست‎و‎سوم ماه محرم سنه اثنی عشرین سبعمائه دولت پابوس حاصل شد. آن روز کاتب کتاب «مخ المعاني» را خدمت ایشان برده بود. بنابراین می‎توان گفت در اوایل سنه 712،‍ حسن این رساله را تمام کرده بود».

ساختار

کتاب، دارای مقدمه ناشر، مقدمه محقق و محتوای مطالب است.

سبک حسن در مخ المعاني ذوبطون است. ظاهری دارد که زیبا و قشنگ است، اما ظاهرش هم یک معنای دیگر دارد و در آن معنای دیگر یک روح دیگر...

او در نگارش، صنایع فراوان ادبی لفظی و معنوی را در عین روانی متن به‎کار برده است.

گزارش محتوا

مخ المعاني، یکی از آثار حسن علاء سجزی مشهور به حسن دهلوی است. وی مرید خواجه نظام‎الدین اولیاء بود. در مخ‎ المعاني، حسن مهم‎ترین نکته تصوف، یعنی «عشق» را شرح داده است: «حق این است که عشق محور تصوف است و جمله مسائل تصوف گرد او می‎گردد». این واژه از سه حرف عین و شین و قاف ترکیب شده و هر حرفی معانی بسیاری دارد.

عبارات دهلوی پس از حمد و ثنای خداوند، در مقدمه کتابش درباره این مطلب چنین است: «اما بعد حمد و ثنا و نعت می‎گوید بنده حسن علاء سجزی که عشق لفظی است ترکیب‎یافته از سه حرف عین و شین و قاف. ‎هر حرفی از حالات عشق و مقالات محبت حاکی است. عین را معانی بسیار است...».

«حسن از حرف‎های عین، شین، قاف سه‎تا فصل جداگانه می‎سازد و هر فصل چند نکته دارد. ‎در هر یکی از این فصل‎ها، او از هیئت ظاهری آن حرف و هم از جنبه‎های مختلف معنوی آن مفهوم تازه را ابلاغ می‎کند و با برهان و دلائل زیبا و معنی‎خیز ماهیت عشق عرفانی را برای ما تشریح می‎دهد. حسن موفق شده است معنی‎های مختلف عشق و واردات و کیفیات آن را هم از شکل حروف و هم از معنای آن استنباط بکند و بین آنها ارتباطی و پیوند مخصوص نشان بدهد. به نظر وی جنبه‎های گوناگون و مراحل مهم و متنوع این جاذبه بین عاشق و معشوق و بنده و معبود، عبارتند از یگانگی، حقیقت‎جویی، پرستش، اهتزار روح، فیاضیت عشق، ابتلا و مصیبت، محویت، تلطیف عواطف، توحد، تمرکز، از بین رفتن تشتت و تفرق، تجمع، الهام‎بخشی و صدها عاطفه‎های دیگر که ناشی از رابطه‎ای بین عاشق و معشوق می‎باشد».

فصل اول درباره حرف اول عشق، یعنی «عین» است. حسن می‎گوید: «عین را معانی بسیار است. یک معنی عین چشم است و تخم عشق چشم است»... در نظر وی محرک عشق «چشم» است؛ یعنی دیدار معشوق...

حسن معتقد است بین چشم و عشق رابطه‎ها و نسبت‎ها و پیوندهاست: «نبشته شده است که یک معنی عین چشم است. چشم و عشق با همدگر مناسبتی دارند؛ چنان‎که در چشم سه چیز می‎باید، در عشق نیز سه صفت می‎باید. برای وجود چشم سه صفت لازم است: سواد و بیاض و نور. همچنین سه صفت مستلزم عشق است که بدون آ ن وجود عشق ممکن نیست: فقر و حزن و حضور. چنان‎که چشم بی سواد و بی بیاض و بی نور درست نباشد، عشق هم بی سواد (الفقر سواد الوجه في الدارين) و بی بیاض (و ابيضت عيناه من الحزن (یوسف: 84)) و بی حضور (رأيت ربي في قلبي) تمام نباشد». حسن می‎گوید: مرید هم باید مثل عاشق که همه تن متوجه معشوق خودش است، با ارادت و بیعت خود را در وجود پیر خود گم کند. اگر چنین نیست، او فقط یک مرید رسمی است؛ چنان‎که چندین مسلمانان رسمی هستند. او می‎گوید: چشم سِرّ عاشق باید روشن‎تر از چشم سر باشد که به سرمه عشق مکحل باشد.

او نکات جالبی درباره سماع صوفیه در این فصل بیان می‎کند. «به عقیده حسن کیفیت سماع را نمی‎توان در تحریر و تقریر گنجانید. او می‎گوید: کسی که سؤال در کیفیت سماع می‎کند، در عالم تفرقه می‎باشد؛ درحالی‎که مجیب، یعنی صاحب سماع جامع اوصاف عشق و مرکز جاذبه عرفان است... نمی‎توانیم کیفیات و واردات سماع را بر صفحه قرطاس بیان کنیم. حسن می‎گوید: در کتب حکایت عرب، اثر سماع در حیوان‎ها هم ذکر شده و یک حکایت معروف را نقل می‎کند که قبیله‎ای بود که وقتی ‎که می‎خواست آهو را شکار کند، به صیدگاه می‎رفت و شروع به آواز خواندن می‎کرد. آهو وقتی که صدای آنها را می‎شنید، چنان دلباخته و مست و بی‎خود می‎شدند که پیششان می‎آمدند و شکار می‎شدند».

«بیان معنای دوم «عین»، ماهیت عشق و درد و لازم و ملزوم بودن آنها را در بر می‎دارد... معراج عرفانی، مولود دو عامل عشق و مصیبت است... و تا انسان نرسد به ذات حق این دلهره و اضطراب از بین نمی‎رود...». حسن در این مورد می‎گوید: «یک معنی عین چشمه‎ای است که از کوهسار بلا ترشح می‎کند و جریان او بر کشتزار دل‎های زار می‎باشد و هر گیاهی که به مدد آن چشمه از صحن سینه بیرون می‎آید، آن را شمشیر پندار که شکوه او از تیغ کوه قوی‎تر است. مردی باید که فرهادوار از این کوه در کاو کاو طلب باشد. ای فرهاد تو را با شربت تلخ هجران می‎باید ساخت. تیشه آن نیست که به پای خود می‎زنی. باش تا فرستاده پرویز تیغ زبان در تو کشد و کار تو بدان تیشه تمام کند».

حسن داستان پس زدن کاسه مجنون توسط لیلی و شوق مجنون از این امر را در این فصل بیان می‎کند. به نظر نویسنده، بین چشمه معرفت و چشمه خضر تفاوت بسیار است. عبارات او در این‎باره چنین است: «ای خضر از آن چشمه که تو یافتی نتوانستی که قطره‎ای به سکندر دهی، اما عشاق این راه از این چشمه معرفت که بدیشان رسید، اقداح مالامال در کام کمال اصحاب حال ریختند».

حسن، سختی و درد ملازم با عشق را خاص انسان می‎داند و دلیل برتری انسان بر فرشته را در همین امر می‎جوید. «این درد، طلب بازگشت به‎سوی حق و به‎سوی خدا است. درد مناجات پیش خدا است. درد احساس غربت و بیگانگی است در این عالم».

از نگاه حسن دهلوی، منشأ غم‎خوارگی برای درد دیگران و بشردوستی همین درد عرفانی است.

حسن معنی سوم عین را آفتاب می‎داند و معنای دیگرش را آتش. «عشق زری است که از کان «كن فيكون» بیرون آمده است. محک زر آتش است و همچنین آتش ابتلا و سنگ بلا محک عشق است. آن عشق بود که خلیل را چادر «بردا و سلاما» پوشانیده، از شعله آتش به سلامت بیرون آورد».

فصل دوم درباره معنی حرف دوم عشق، یعنی کلمه شین است. فصل دوم مختصرتر از فصل اول است. نویسنده، دندانه‎های شین را سمبل ناهمواری‎ها و مشکلاتی می‎داند که عاشق در راه عشق با آنها روبه‎رو می‎شود. شین که در وسط لفظ عشق واقع شده، قلب عشق است و شاهد است به این معنی که مخ و مرکز عشق، ناهمواری‎ها و پستی و بلندی‎ها می‎باشد و از آن دندانه‎ها که در دل عشق است، قلب عاشق پاره می‎شود. او از ارتباط شفقت و عشق نوشته و بیان می‎دارد: «دوستی یعقوب با یوسف محض شفقت بوده است و محبت زلیخا با یوسف عشق. لاجرم هر دو در خطر عظیم افتادند».

«مراد نویسنده از دندانه‎های «ش» عشق هم زحمت و خستگی و مشکل‎های عاشق باشد و هم مراحل و منازل گوناگون عشق».

فصل سوم کتاب در توضیح معنای حرف آخر عشق، یعنی «قاف» است. حسن درباره قاف می‎نویسد: «حرفی است که خدای تبارک و تعالی با ق و القرآن المجيد (ق: 1)، قسمش خورده. اجماع مفسرین بر آن است که سوگند قاف در قرآن یا قسم به قدرت باشد و یا قسم به کوه قاف که گرداگرد جهان را احاطه کرده، ضامن بقا و نفع عالم باشد». حرف قاف در کلمه «عقل» هم وجود دارد، اما عرفا، از جمله حسن دهلوی در جدال بین عقل و عشق، حکم را از آن عشق می‎دانند و آن را از جانب حق تعالی می‎شمارند.

«در آخر رساله، حسن دهلوی هر سه حروف عشق را جمع می‎کند و سپاهی از آن برای تاخت هوش و عقل عاشق می‎سازد».

«در آخر رساله یک مناجات بسیار زیبا و تتمه است که در آن نویسنده از ایزد متعال خواستگار لطف و مهربانی و طلبگار سعادت دارین می‎باشد».

وضعیت کتاب

صفحات 55 تا 57 کتاب، حاوی رونوشت تصاویری از نسخه خطی آن می‎باشد.

کتاب، فهرست مطالب ندارد و از پاورقی در متن، اثری نیست. تنها چهار مورد، در مقدمه مصحح پاورقی وجود دارد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.