تتمة المنتهی

تتمة المنتهی
پدیدآوران	قمی، عباس (نويسنده) حسن‌زاده، صادق (محقق)
عنوان‌های دیگر	تاریخ خلفا و علما
ناشر	مؤمنین
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1380 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6815-25-1
موضوع	ائمه اثناعشر - سرگذشت‌نامه چهارده معصوم - سرگذشت‌نامه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏36‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏8‎‏ ‎‏م‎‏8095‎‏

تتمة المنتهى تاريخ خلفا و علما تأليف شيخ عباس قمى (1319-1254ق)، تاريخ خلفا و علما مى‌باشد كه در نيمه دوم قرن سيزدهم هجرى و به زبان فارسى نوشته شده است.

ساختار

كتاب مشتمل بر يك مقدمه از على محدث‌زاده قمى، پيرامون مباحث و مختصرى از زندگى مؤلف بوده و مطالب مشتمل بر شرح و توضيح تاريخ خلافت خلفا و علما از سنه 10 هجرى، يعنى ابتداى خلافت خلفاى ثلاثه، تا پايان زوال و نابوى دولت بنى عباس مى‌باشد كه مؤلف آن ر ا در سه بخش ذكر نموده است. توضيحات به صورت بسيار مختصر بيان شده است.

«طبقات خلفاء و اصحاب ائمه و علما و شعرا» اثر ديگر مؤلف مى‌باشد كه ضميمه كتاب شده است.

مؤلف، در بيان مطالب و مباحث، از آيات، روايات، اشعار فارسى و عربى و حكايت‌هاى عبرت آموز استفاده نموده است.

گزارش محتوا

مؤلف پيش از شروع مطالب متن، مقدمه‌اى بسيار مختصر در مورد كتاب ذكر كرده و از باب تبرك، دو خطبه كوتاه از نهج‌البلاغه همراه با ترجمه، زينت بخش كتاب قرار داده است.

بخش اول، در مورد خلافت خلفاى ثلاثه تا پايان خلافت امام حسن مجتبى(ع) است. نويسنده اولين مطلب اين بخش را به ذكر خلافت ابوبكر اختصاص داده است.

نويسنده، پس از ذكر خلفاى سه گانه، به بيان خلافت با بركت امیرالمؤمنین(ع) پرداخته است.

به دليل اينكه بناى مؤلف به ذكر مطالب به صورت مختصر بوده است، لذا در مورد خلافت حضرت على(ع) به بيان وقايع جنگ با «ناكثين، قاسطين و مارقين» اكتفا نموده است.

مطلب پايانى بخش اول، در مورد خلافت امام حسن مجتبى(ع) است كه بسيار كوتاه و در يك صفحه جاى گرفته است.

بخش دوم در مورد خلفاى بنى اميه مى‌باشد. اين بخش از خلافت معاويه آغاز شده و تا سلطنت مروان بن محمد بن مروان حكم ادامه يافته است. در اين بخش، يك تذييل و يك خاتمه نيز بيان شده است.

اولين مطلب اين بخش در مورد ذكر امارات و خلافت معاويه و مختصرى از والدين او مى‌باشد.نويسنده در اين قسمت به بيان و شرح قيام توابين در كوفه پرداخته است.

وى در تذييل، پيرامون بنى اميه از ديدگاه اهل سنت سخن گفته است. وى در اين زمينه، آيات و رواياتى را بيان نموده و توضيح داده كه از جمله آن‌ها، آيه 17 سوره اسراء است.

نويسنده در خاتمه توضيحى در مورد خلفاى بنى اميه ذكر نموده و آن‌ها را به دو دسته تقسيم كرده است. دسته اول كه در شام اقامت داشتند و دسته دوم در مغرب زمين. سرگذشت هر دو گروه به اختصار بيان شده است.

بخش سوم پيرامون خلفاى بنى عباس است. مؤلف، در اين بخش علاوه بر ذكر خلافت خلفاى بنى عباس، مختصرى از مقاتل طالبين، تاريخ وفات اعيان و مشاهير و معارفى كه در روزگار آن‌ها اتفاق افتاده را بيان كرده و به اختصار شرح داده است.

اولين خليفه‌اى كه در اين قسمت ذكر شده، «ابوالعباس السفاح» است. وى در روز جمعه سيزدهم ربيع‌الاول و يا نيمه جمادى الآخر سنه 142 هجرى لباس خلافت پوشيد.

آخرين مطلب اين بخش، در مورد خلافت مستعصم بالله و زوال دولت بنى عباس مى‌باشد. در سنه 640ق كه مستنصر وفات كرد، فرزندش ابواحمد عبدالله مستعصم به جاى وى نشست و او آخرين خلفاى بنى عباس بوده كه در عراق سلطنت كردند.

عناوين برخى از مطالب اين بخش عبارت است از: ذكر خلافت موسى بن المهدى؛ قتل جعفر برمكى و انقضاى دولت برامكه؛ وضعيت عبرت‌انگيز مادر جعفر برمكى؛ جعل حديث توسط يحيى بن اكثم؛ قيام بابك؛ سلطنت و دولت ديالمه؛ ذكر سلاطين صفويه؛ خلافت مستنصر بالله.

كتاب طبقات خلفاء و اصحاب ائمه و علماء و شعرا:

نويسنده در آغاز اين اثر، به انگيزه تألیف اشاره كرده است. چون كتاب تتم المنتهى (اثر حاضر) مشتمل بر مطالب زيادى از جمله تعيين طبقات خلفا، اصحاب ائمه(ع)، علما، شعرا و... بوده لذا وى اين فهرست را براى آن كتاب، به گونه‌اى نگاشته كه خود كتابى مستقل باشد. وى در اين كتاب، فهرست طبقات علما را تا زمان خود اضافه كرده است.

مؤلف، وقايع را صد سال به صد سال بيان كرده و بسيار كوتاه توضيح داده است.

وقايع از سال 10 هجرى آغاز شده و تا زمان زندگى مؤلف ادامه يافته است.

برخى از وقايعى كه نويسنده بيان نموده عبارت است از: در سنه 20، فتح مصر و اسكندريه؛ در سنه95، وفات زين‌العابدين(ع)؛ در سنه196، خلافت مامون؛ سنه203، شهادت امام رضا(ع)؛ سنه 431، وفات حكيم ناصر خسرو علوى؛ سنه 581، وفات حكيم خاقانى شاعر؛ ربيع الثانى سنه 676، وفات محقق حلى؛ وفات ملا عبدالله شوشترى و...

وضعيت كتاب

كار تحقيق كتاب را «صادق حسن زاده» بر عهده داشته است.

فهرست مطالب و موضوعات در ابتداى كتاب و فهرست آيات، روايات و دعاها، سخنان اصحاب و بزرگان، اشعار فارسى، اشعار عربى، كتاب‌ها، طوايف، قبايل، گروه‌ها، مكان‌ها، جنگل‌ها، ضرب المثل‌ها و نام‌ها در پايان كتاب ذكر شده است.

توضيحات در پاورقى بيان شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.