دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی

‏دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی
پدیدآوران	اوح‍دال‍دی‍ن‌ ک‍رم‍ان‍ی‌، ح‍ام‍د ب‍ن‌ اب‍ی‌‌ال‍ف‍خ‍ر (نويسنده) ابو محبوب، احمد (گردآورنده) باستانی پاریزی، محمدابراهیم (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	ديوان
ناشر	صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، انتشارات سروش
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1366ش ,
موضوع	شعر عربی - قرن 7ق. شعر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5154‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی، مشتمل بر بخشی از رباعیات حامد بن ابی‎الفخر کرمانی‎، مشهور بـه اوحـدالدین کـرمانی، از عرفای اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم است‎. کتاب به کوشش احمد ابومحبوب تصحیح و با مقدمه محمدابراهیم باستانی پاریزی منتشر شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر دو مقدمه از باستانی پاریزی و ابومحبوب، 1807 رباعی، اشعار و قطعات پراکنده، مطلبی با عنوان نقد انتساب و تعلیقات است.

گزارش محتوا

باستانی پاریزی، در مقدمه کتاب به ذکر پیشینه بررسی اشعار اوحدالدین کرمانی پرداخته است. سپس چگونگی فراهم شدن این اثر را این‎گونه توضیح می‎دهد: «وقتی خبر شدم که دوست بزرگوار و جوان فاضل و محقق محبوب ما آقای ابومحبوب همت بر به انجام رساندن این مهم بسته و وقت و کوشش خود را صرف تهیه و تنظیم و ترتیب و تصحیح رباعیات همشهری نامدار ما – اوحدالدین کرمانی - ‎ساخته‎اند و استاد بزرگوار عالی‎قدر عارف معارف ولایت، هم‎ولایتی شیخ عطار، آقای دکتر شفیعی کدکنی با عین عنایت و چشم خریداری بدان نگریسته، آقای ابومحبوب را در این راه دشوار همراهی و هدایت کرده‎اند، معلوم است که تا چه حد خشنودی و انبساط دست داد، مخصوصاً که به اشاره آن استاد، این بنده ناتوان را نیز در این ثواب سهیم ساخته، لطف فرموده اشاره کرده‎اند تا چند سطری، مقدمه‎گونه، بر این رباعیات بنویسد»‏.

مصحح، در مقدمه خویش، به شرح حال، اساتید، شاگردان و آثار اوحدالدین کرمانی پرداخته و در توضیح اعتقاد و روش او می‎نویسد: «وی فقیه شافعی بوده و از رباعیات وی نیز پیداست که ظواهر شرع را کاملاً رعایت می‎کرده است. اما طریقه او در تصوف مبنی بر ستایش زیبایی و مظاهر آن بود و خود این روش را این‎گونه بیان می‎کند:

جان طفل ره است و شاهدی دایه اوست		شاهدبازی همیشه سرمایه اوست
این صورت زیبا که توش می‎بینی		آن شاهد نیست لیکن این سایه اوست»

‏.

ابومحبوب، در مقدمه‎اش این کتاب را کامل‎ترین اثر در رابطه با این شاعر دانسته و مباحث مطرح‎شده در آن را این‎گونه تشریح کرده است: «به‎جز این مجموعه که اساس کار ماست اثر کامل و تدوین‎شده دیگری از اوحدالدین در دست نیست. این مجموعه تشکیل شده است از یک مقدمه که خود کاتب به نثر مصنوع نگاشته و پس از آن فصولی را به نثر آورده و به آن «فواید» نام داده است. این بخش همه به زبان عربی است که ترجمه آنها را در پاورقی آورده‎ام.

قسمت اول آن درباره انواع مردم و سعادت و شقاوت آنهاست. سپس قسمتی در طلب، قسمتی در اقسام وجود، موعظه اوحدالدین به خلیفه المستنصر و کلامی موجز در محبت و معصیت است؛ پس از آن سه قسمت دیگر که آنها هم به زبان عربی است، آورده شده است که هر سه از مناقب اوست و اولی در مناقب اوحدالدین آمده است و دوتای دیگر در آن نیست. پس از آن نظمی به فارسی تحت عنوان «وزن معجون» آمده و به اوحدالدین نسبت داده شده است؛ البته شبیه به آن در نسخه خطی دیگری هم آمده است که متعلق به دارالکتب قاهره است. پس از این نظم، فهرست فصول و ابواب رباعیات و بعد از آن نیز رباعیات در دوازده باب با فصول مختلف و موضوعات گوناگون آغاز می‎شود. البته این تقسیم‎بندی‎ها از خود کاتب است»‏.

ابومحبوب در تصحیح این اثر از برخی اشتباهات غفلت کرده است؛ همان ‎گونه که محمد کانار به اشتباه افتاده است؛ به‎عنوان مثال در بیت:

در عشق تو انتهاست تنهایی من

در دست تو عاجز است توانایی من

صحیح: «در عشق تو اَنبُه (انبوه) است تنهایی من». در نسخه کانار نیز «آیتهاست» آمده است و هیچ‎کدام از دو مصحح متوجه لطف پارادوکـس موجود در این مصراع (یعنی: انبوه تنهایی) نشده‎اند‏.

در ابتدای بخش ضمائم کتاب، بحثی تحت عنوان نقد انتساب مطرح شده است. نویسنده در این بحث به این نکته تصریح کرده که بسیاری از رباعیات این متن به دیگران نیز منسوب شده است که گاهی این انتساب درست و گاهی نادرست است. سپس به بررسی این موضوع پرداخته و البته نتایج این بررسی را صددرصد صحیح و بی‎خدشه ندانسته است. اعتبار نسخه یا انتساب، زندگی شاعر، سبک کلام و اجماع نسخ و تذکره‎های معتبر چهار موردی است که محقق اثر توجه به آنها را در این مطالعه لازم دانسته است. سپس با اشاره به 12 نسخه مورد استفاده‎اش در قریب به سی صفحه رباعیات منتسب را با ذکر شماره مطرح کرده است؛ مثلاً رباعی 129 را منسوب به عطار دانسته که در مختارنامه آمده است‏.

ابومحبوب، تعلیقات خود را نیز این‎گونه توضیح داده است: «در قسمت تعلیقات نیز حتی‎المقدور موارد اشاره به آیات و روایات را با ذکر مأخذ آورده‎ام و ابیات عربی را ترجمه کرده‎ام و اسامی تاریخی و ضرب‎المثل‎ها را نیز توضیح داده‎ام؛ البته به‎طور حتم غالباً منابع فکری این رباعیات از روایات بوده است که برخی بسیار مشهور هم هستند؛ به‎خصوص در رباعیات اخلاقی و عبادی. به‎هرحال حتی‎المقدور آشکارترین و نزدیک‎ترین و روشن‎ترین اشارات را با مأخذ ذکر کرده‎ام‏.

وضعیت کتاب

فهرست مندرجات کتاب در ابتدای آن آمده است. ضمایم کتاب مشتمل بر نقد انتساب، تعلیقات، فهرست لغات، فهرست الفبایی رباعیات و فهرست مآخذ نیز در انتهای آن ذکر شده است.

مصحح در پاورقی، اشکالات و غلط‎های وزنی و قافیه‎ای را توضیح داده است و اگر جزئی اصلاح‎پذیر بوده، با توضیح در پاورقی اصلاح قیاسی کرده است‏.

ایران‎شناس معاصر، پرفسور محمد کانار نیز این اثر را تصحیح و ترجمه کرده است. کتاب او مشتمل بر 2202 رباعی از اوحدالدین است که 400 رباعی از رباعیات کتاب حاضر بیشتر است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بناءپور، هاشم، «ترجمه رباعیات اوحدالدین کرمانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشر دانش، سال شانزدهم، پاییز 1378، شماره 3، صفحه 74 تا 76.