رسالة الآثار العلوية

رسالة الآثار العلوية
پدیدآوران	ابن رشد، محمد بن احمد (نويسنده)
ناشر	دار الفکر اللبناني
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	ابن رشد، محمد بن احمد، 520 - 595ق. - واژگان فلسفه قديم
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏642‎‏ ‎‏1373
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

رسالة الآثار العُلوية اثر ابن رشد (متوفای 595ق)، شرح متوسط بر «متئورولوگیکا» یا «پدیده‎های جوی» ارسطو و برداشت‎ها و فهم وی از آن اثر می‎باشد.

کتاب با تحقیق و تصحیح رفیق عجم و جیرار جهامی، عرضه شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه محققین آغاز و مطالب در چهار مقاله، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به بررسی مصادر رساله پرداخته شده و سپس، به مضمون آن، اشاره گردیده است.

آثار عُلوی، یا کائنات الجو، عنوانی كه فلاسفه اسلامی در مورد مباحث مربوط به پدیده‎های جوی به كار برده‎اند. در نظر این دانشمندان، آثار علوی یكی از 8 بخش اصلی دانش‎های طبیعی است كه «باز نماینده و خبر دهنده بُوَد از حادثه‎هایی كه در هوا پیدا شود چون رعدوبرق و باران و برف و شگفتی‎هایی كه بر زمین بُوَدْ چون بیرون آمدن چشمه‎ها و روان گشتن كاریزها و رودها از كوه‎ها و آن چیزها كه در زمین تولد كند مانند جوهرهایی كه آن را فلزات گویند و انواع كبریت (گوگرد) و زیبق (جیوه) و زاج و مانند این». زمینه اصلی این مباحث، كتاب «متئورولوگیای» ارسطوست كه توسط یحیی بن بطریق از مترجمان دوره مأمون عباسی، از سریانی به عربی ترجمه شده است. این كتاب از لحاظ ریشه‎یابی عقاید مربوط به زمین‎شناسی و هواشناسی و چگونگی تكوین نظریه‎های مربوط به طبیعیات، در میان مسلمانان اهمیت بسزایی دارد و از سده 3ق/9م توجه اهل‎فن را به خود برانگیخته و اینان در توضیح و یا تكمیل آن، كتاب‎ها نوشته‎اند که از جمله آن‎ها، ابن رشد می‎باشد.

این رساله، از گروه رساله‎های ارسطو در علم طبیعت است. «رساله فیزیک» نخستین مباحثی است که ارسطو در کتابش ذکر کرده است. در این بخش، از اصول کلی تغییر، نامتناهی، مکان، خلأ و زمان سخن گفته شده است. پس‎از آن، رساله «در آسمان» است که موضوع آن، نشان دادن تمایز اساسی میان جهان فوق قمر و جهان تحت قمر است. در ادامه آن، رساله «در کون و فساد» می‎آید که ادامه بررسی اجسام تحت قمر و خصوصیات اساسی آن‎ها، یعنی کون و فساد است و موضوع آن، عمدتاًًً بررسی عناصر چهارگانه، ماهیت آن‎ها و تبدل آن‎ها به یکدیگر است و بالاخره، رساله حاضر که رساله «آثار علوی» است که موضوع آن، به‎طورکلی، ارائه نظریه بدیع وجود دو بخار خشک و تر است که ارسطو به یاری آن، پدیده‎هایی را که در جو و خشکی و دریا روی می‎دهد، مانند شهاب ثاقب، ستارگان دنباله‎دار، راه شیری، باران، مه، برف، تگرگ، باد، زمین‎لرزه، رعدوبرق، صاعقه و رنگین‎کمان، هاله، رودها و دریاها و سنگ‎ها و فلزات را تبیین می‎کند. وی بر آن است که گویی جریانی دائمی از مرکز زمین به‎سوی بالاترین نقاط جو حرکت می‎کند و دوباره به آن باز می‎گردد.

لکن ابن رشد این کتاب را خلاصه کرده و با مقاله‎ای درباره طبیعت ستاره‎ها آغاز نموده است. در ادامه عناصر، جایگاه آتش و هوا، شهاب‎ها و ستارگان دنباله‎دار، منشأ حقیقی ستارگان دنباله‎دار، شکیل راه شیری، تشکیل ابر و مه، شبنم، باران، پدید آمدن تگرگ، عقاید نادرست درباره تشکیل بادها و جابه‎جایی آب‎ها و قاره‎ها سخن گفته است.

ایشان در مقاله دوم، از دریا و منشأ و مکان و نقش دریاها، شوری دریا، منشأ بادها، بادهای شمال و جنوب، جهت بادها درجات حرارت، زلزله‎ها و نظریات قدیم درباره آن‎ها و رعدوبرق، بحث کرده است.

مقاله سوم، به ستارگان، بادهای طوفانی، هاله و رنگین‎کمان، تأثیر بخار تر در انعکاس شعاع‎های بصری، رنگ‎های رنگین‎کمان، نمایش ترسیمی رنگین‎کمان و عصاهای نورانی و شمس‎های کاذب، اختصاص یافته و در مقاله چهارم، از قوای فاعله در اجسام متشابه و تأثیر گرم و سرد و خشک و تر، انجماد و غلظت، بررسی یکایک کیفیت اجسام، اجسام متشاکل، دمای اجسام، ترکیب و نقش و غایت متشاکل‎ها و نامتشاکل‎ها، سخن به میان آمده است.

آثار علوی، در میان آثار ارسطو جایی ممتاز دارد، هم از جهت صورت و هم از جهت محتوا. این تنها رساله‎ای است که درعین‎حال، به قلمروهای متفاوت علوم، مانند نجوم، جغرافیا، فیزیک، هندسه، نورشناسی، زمین‎شناسی، زلزله‎شناسی، آتشفشان‎شناسی، شیمی و حتی هواشناسی، به معنای امروزی کلمه، یعنی پیش‎بینی هوا، می‎پردازد. همین تنوع موضوعات، آثار علوی را سندی استثنایی کرده است.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب که عبارتند از فهرست اصطلاحات، اعلام و محتویات، در انتهای کتاب جای گرفته است.

پاورقی‎ها بسیار اندک بوده و در آن‎ها، به توضیح برخی از کلمات و عبارت متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. موحد، صمد، دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، ج اول، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.
3. سعادت، اسماعیل، «آثار علوی»، ترجمه الآثار العلوية نوشته ارسطو، تهران، انتشارات هومس، چاپ اول، 1388.